د.سه‌عید خودێدا عه‌لو:ئێزدی د پەرتووكا (زبدە الوقائع) دا ئایار 28, 202435 ئێزدی د پەرتووكا (زبدە الوقائع) دا د.سه‌عید خودێدا عه‌لو كولیژا زانستێن مرۆڤایەتی/زانكویا دهوك پەرتووكا زبدە الوقائع (دیروك، جوكرافی وجڤاكناسیا دەڤەرێن وان وهەكاری 1883-1887ز یا نڤیسەر میرزا مووسا خانێ تەباتەبایی یە، نڤیسەر وەك سكرتێرێ ئێكێ یێ وزارەتا كاروبارێن دەرڤەیا ئیرانێ بوو، پشتی بدوماهیك هاتنا كارفرمانیا كونسۆلگەرێ بەرێ یێ دەولەتا ئیرانێ میرزا ئاغا خان ل ویلایەتێن وان وهەكاری وبدلیسێ، نڤیسەرێ پەرتووكێ ل ویلایەتێن ناڤبری وەك كونسلگەرێ ئیرانێ دەست ب كار بوو هەر ژ سالا 1883 تا 1887. ئەڤ پەرتوكە ژ (50) پشكا پێكهاتیە وب زمانێ فارسی هاتیە نڤیسین وژلایێ د.فاخر حسن گولی هاتیە وەرگیران بو زمانی كوردی، وزانكویا زاخو ل سالا 2019چاپ كریە. كو ژ ئەسلدا ئەڤ پەرتووك دەستنڤیسە وب دوو دەست نڤیسێن جوداجودا ونێزیكی هەڤدوو هەنە، یا ئێكێ ل پەرتوكخانەیا نیشتیمانی یا كۆمارا ئیسلامیا ئیرانێ ب هژمارا( 2039ف) پاراستیە، یا دوویێ ل پەرتوكخانەیا ناڤندی یا زانینگەها تەهرانێ ب هژمارا (2642) پاراستیە وەكو وەرگێرێ پەرتوكێ د پێشەكیێ دا دیاركری. نڤیسەرێ پەرتووكێ دبێژت: هەتا نوكە ژبلی گوتگوتك وچیرۆكێن بەربەلاڤ نەشیاینە ب شێوەیەكی هەژی ئایینێ ئێزدی د دیرۆكێدا بدەنە نیاسین…..هەروسا من ژبەر كو گەریانەكا تەمام دناڤ ڤی ئاینی دا كر، لگەل واندا روینشتم وتێكەلیا وان كر، لێ نەشیام تشتەكی بدەستڤە بینم وب تنێ شرۆڤەكرنا مفادار وپوختە ژ رەوش وپێزانینێن خوە ژ دویڤچوون وپێزانینێن هێژا هنری لایارد بالیوزێ بەرێ یێ وەلاتێ ئینگلیزی ل ئیستەمبولێ. نڤیسەر بەحسێ هندەك وان بوچونا دەكەت دەربارەی ئاینێ ئێزدیان ، لێ تەكز دكەت كو ناڤێ ئیزدی ژ (یەزدان) هاتیە وزمانێ ئێزدیان كوردی یە. هەورسان دبێژت: ئێزدیان گەلەك دەستەك هەینە وهەر دەستەكەكێ شێخی خو یێ تایبەت هەیە. لێ نڤیسەر دكەڤیتە وێ شاشی دەمێ دبێژت: ئێزدیان سێ دەستەك( چین) هەینە شێخ-قەوال-فەقیر، بەلكو یادروست شێخ وپیر ومرید. ودەربارەی ئەركێ قەوالان نڤیسەر دبیژت: گەریانە دناڤ گوندێن ئێزدیان دا وبجهئینانا یاسایێن ئولی یە. وقەوال ل شنگالی سەر ب ویلایەتا مووسلڤە ول قەزا خەرزان سەر ب ویلایەتا بەدلیس ول ویلایەتا ئەرزەروًم و وانێ و ل ویلایەتا حەلەب وهژمارەكا زێدە ل ویلایەتا ئێریڤان ئاكنجینە. وسەبارەت پەرتوكێن ئاینی یێن ئێزدیان نڤیسەر دبێژت دوو پەرتوك هەینە كو ئێك ل باشیكێ یە ویا دی ل پەرستگەها لالشە بێی كو ناڤێن وان پەرتووكا بینت كو مەبەست ژێ مسحەفا رەش وجیلوە یە. ودەربارەی جهێ ئێزدیان نڤیسەر دبێژت بنگەهێ ئێزدیان ل ویلایەتا مووسل وقەزا ئامیدیێ وگوندێ شێخ هادی یە، هەلبەت مەبەستا نڤیسەری لێرە پەرستگەها لالشە. سەبارەت هندەك عادات وتەقالید ورۆژیگرتنێ هندەك جارا نڤیسەر كەڤتیە دشاشیاندا بو نموونە دەربارەی روژیان دبێژت ئێزدیان روژیێن وان چل روژن لێ كێمتر روژیێ دگرن وهەر مالەكێ كەسەك ب شوینكاریا تەڤایا كەسێن مالێ روژیێ دگریت، لێرە وە دیارە بەحسێ روژێن چلێ هاڤینی یە بەلكو بتنێ زەلامێن ئاینی وا ن روژیان دگرن ونە هەموو كەسێن ئێزدی. ودەربارەی ژن بەردانێ دناڤ پەرتووكێ دا هاتیە هەكە كەسەكێ ئێزدی ژنا خو بەردا ب یاسا ئاینێ ئێزدیان ژنا ناڤبری ئێكجار نكارت شوی بكەت هەلبەت ئەڤە ژی شاشییە چونكە ئەو ژن ماڤ هەیە كو شوی بكەت هەر وەكی زەلامی كو ماڤ هەیە ژنەكا دی بینت. وهەروسان دبیّژت: سونەتكرنا زاروكان ژی لدویڤ حەزا خوەنە ئیزدی وب یاسا ئولی نەجار نینن دیسان ئەڤە ژی شاشییەكا دی یە چونكە كەسێ ئێزدی دڤێت بهێتە سونەتكرن. ودەربارەی ناڤ مالێ ئێزدیان دپەتووكێ دا هاتیە : خانیێن ئێزدیان گەلەگ پاقژتر وباشترن ژ خانیێن تەڤایا كوردان وئەرمەنیان، وپتریا دەمان جلوبەرگێن سپی لبەرخوە دكەن، پرانیا وان رهێن خۆ ناتراشن، پێدڤییە جلوبەرگێن وان ئێك پەرۆك بن، رەنگێ شین ب جارەكێ بەربەندە ولبەرخوە ناكەن. وهەر كەسێ ل پێش وا نتف كەتە عەردی ژ وی سل دلگران دبن.
