46 ساڵ ب سەر وەغرکرنا عەرەبێ شەمۆ رە دەرباس دبن ئایار 21, 20249 سەگڤان شنگالی بابێ عەرەب (شەمۆ) ژ بنەمالەكا ئێزدی بوو ژ چینا شێخا ژ هۆزا هەسنیا بوو بەلێ ژبەر بەلەنگازیێ ژ قەزا سورەملیێ چوو گوندێ سوسزێ ل قەرسا باكوورێ كوردستانێ،وی دەمی قەرس لبن دەستهلاتداریا رووسیا یا قەیسەر دا بوو،ل ئادارا سالا(1897) عەرەب هەر ل گوندێ سوسزێ ژ دایك بوو هەر ژ دەمێ عەرەب زارۆك بابێ وی شڤانێ خەلكێ بوو و عەرەب دگەل بابێ خۆ دچوو بەر پەز و ئەو ژی دبتە بەرخوڤان و شڤان و بڤێ چەندێ زارۆكاتیەكا دژوار و بەلەنگازی دەرباز دكت. ل دەمێ شەری جیهانی یێ ئێكێ(1914_1918) مالباتا عەرەب ژبەر زولما ئۆسمانیان ل سەر وان ژ نەچاری كۆچبەری وەلاتێ ئەرمەنستانێ دبن و ل دەردۆرا چیایێ ئەلەگەزێ دمینن، ل گەنجاتیا خۆ دا عەرەب كار دكت و پەیوەندیێ ب كەسان رە چێدكت و هەر دوی دەمی دا خۆ فێری خووندن و نڤیساندنێ دكت و هزرا ماركسیەتێ دكەفتە سەرێ ویدە و پشتی سەركەفتنا شۆرەشا بەلشەڤیكان ل سالا(1917) و دامەزراندنا ئێكەتیا سۆڤیەتێ عەرەب كار و خزمەتێن رەوشەنبیری دكت ژبۆ كوردێن سۆڤیەتێ هەر ژبەر ڤێ چەندێ دبتە ئەندامێ پارتا شیوعی ل سالا(1918)،هەروسا چەندین زمان دزانین وەك(رووسی،و تركی،و یونانی،و ئەرمەنی،و ئازەری)…هتد دزانین،هەروەسا پەیوەندی دگەل پرانیا نڤیسكار و رەوشەنبیرێن كورد و ئەرمەنی هەبوون ژ وان ژی وەك(جاسمێ جەلیل،قەناتێ كوردۆ،ئیسحاق ماراگولۆڤێ ئەرمەنی،حاجیێ جندی)…هتد ،عەرەب ل سالا(1920)ێ ل پەیمانگەها لازاریف یا زمانێن رۆژهەلاتی ل مۆسكۆیێ دخوونت و ل سالا(1924) ێ ژی دەردچت و هەر ل وێ سالێ دا دبتە نوونەرێ پارتیا شیوعی ل یەریڤانێ،ل سالا(1928)ێ عەرەبێ شەمۆ دگەل ئیسحاق ماراگولۆڤێ ئەرمەنی رادبن ب چێكرنا ئەلفابێ یا لاتینی ژبۆ زمانێ كوردی ل سالا(1929)ێ ئێكەم پەرتۆكێ ب وێ ئەلفوبێیێ بناڤێ(فێربوونا كورمانجی) دەردئێخن و دوەشینن،ل سالا(1930)عەرەب دگەل چەند هەڤالێن خۆ بەشێ زمانێ كوردی ل زانینگەها لینینگراد د دامەزرینن و هەر دوێ سالێ دا رۆژناما (ریا تازە) ل یەریڤانێ دوەشینن كو هەتا نهۆ بەردەوامە و ب ئێكەم رۆژناما كوردی دئێتە دانین ژئالیێ دیرۆكێ ڤە. هەروەسا ل سالا(1935)عەرەبێ شەمۆ ئێكەم رۆمانا خۆ و ئێكەم رۆمانا كوردی بناڤێ(شڤانێ كورمانجا) دەردئێخت و بڤێ چەندێ عەرەب دبتە بابێ رۆمانا كوردی ژبلی ئەڤێ رۆمانێ چەندین پەرتۆكێن عەرەب یێن دی هەنە ژ وان ژی وەك(دمدم،ژیانا بەختەوەر،هۆپۆ،بەربانگ،حكایەتا خەلكێ كورد،كۆچەكێ دەرەوین،كوردێن ئەرمەنستانێ …هتد)،ئەڤ بەرهەمێن هێژا د قۆناغێن جودا جودا دە یێن ژیانا خۆدا نڤیسینە كو بتریا ڤان بەرهەمان هەتا نهۆ زێندی ماینە،نڤیسكارێ مەزن یێ رووسی د دەرهەقێ عەرەبێ شەمۆ دا وەسان دبێژت(گەلێ كورد ب زمانێ نڤیسكارێ خۆ عەرەبێ شەمۆ د پەیڤن). ژبلی ژیانا عەرەبێ شەمۆ یا زانستی و ئەدەبی و خزمەتا چاندا كوردی ل سۆڤیەتا بەرێ،وەك د سەری دا مە ئاماژە پێدای كو ئەو ژی عەرەبێ شەمۆ كو بەلەنگازی و هەژاریەكا زێدە د ژیانا خۆدا دیتیە، هەتا وی رادەی ل سالا(1937)ێ دەمێ هاتنا ستالینی لسەر حوكمێ‌َ سۆڤیەتێ‌َ عەرەبێ شەمۆ دئێتە گرتن و زیندانكرن ل (سێبیریایێ) نێزیكی بیست سالان ل وێدەر گرتی دمینە هەتا پشتی نەمانا ستالینی لێبۆرینا وی دەردكەڤت و دئێتە ئازادكرن و لسەر ڤێ ژیانا تژی ژ سەربۆر دلێ عەرەبێ شەمۆ یێ مەزن ل (21گولانا سالا1978) ژ لێدانێ دسەكنت و وەغەردكت ل یەریڤانێ دئێتە ڤەشارتن.
