ده‌مناسین ل ڕۆژی و جەژنا چلێ هاڤینێ
حیدر عربو یوسفانی
چلێ زڤستان و چلێ هاڤینێ د سەقایێ خو دا بەرامبەری ئێكن و دهەڤدژن, ئانكو سەقایێ زڤستانێ سارە و سەقایێ هاڤینێ گەرمە , هەردوو (دوو قوتبن – جەمسەرن ) بۆ هەموو گیاندارێن سەر ڤێ كنیاتێ بەرامبەر ئێك و دوو, ژ بۆ وان رێز و قەدرە ڤان هەردوو جەمسەران (چلێ زڤستان و هاڤینێ) دیندارێن ئێزدیان وەك (ئختیاریێ مەرگەهێ , بابێ چاویش , بابێ گاڤان , فەقیرێن ب خەرقە , كۆچەك و شكەستی و هەموو چلەگر و هەر كەسێ بڤێت فەرە (20) سالنا , (40) چل چلەی بگرن ,ب رۆژێ دبن . بۆ زانین ل دەستپێكا چلێ زڤستانێ رۆژ درێژ دبن و شەڤ كورت دبن , و ل دەستپێكا چلێ هاڤینێ رۆژ كورت دبن و شەڤ درێژ دبن , وەكی بۆ مە ژ ڤێ گۆتنێ دیار دبت :
(سێزدەیی حزیرانێ رۆژێ بەرێ خوە د دەتە زڤستانێ , و سێزدەیی كانوونێ رۆژ بەرێ خوە د دتە هاڤینێ ) . ل وەرزێ هاڤینێ و پشتی دەهـ رۆژ ژ مەها خزیرانێ دچن و دبتە سەرێ چلەیێ هاڤینێ ,و بێدڤی بوو هەردوو (چلەیێن هاڤینێ و زڤستانێ ) دەستپێكربا ل رۆژا كو ئەرد بەرەڤ ڤەلڤینا خوە یا پاشداچوونێ دا دچت ل دەمێ زفرین رۆژێ وەك گۆتنا بەری نها مە گۆتی , و ل گۆر سەبەقێ ژ قەولێ (مەها ) دهێتە دیاركرن كو رۆژ ل ( 13) ێ حزیرانێ بەرێ خوە د دتە زڤستانێ :
سوڕ پەدشای هاتە هنداڤە ل شەمس و فەخرێت مێرا دكەم سلاڤە ل سێزدەی حزیرانێ ڤەگەریا بوو تاڤە
لێ ب حسابا نها ژ( 11)ی خزیرانێ یا رۆژهلاتی بەرامبەر (24)ی خزیرانێ یا زایینی , سەرێ چلێ هاڤینێ یە , و ل (2)ی تەباخێ یا زایینێ بەرامبەر (20)ێ تیرمەهێ , چلە ب دوماهی دهێتن و دبێتە چەژنا چلەی هاڤینێ ل جەم ئێزدیان . حسابدارێن ئێزدیان هوسا دایە دیاركرن چلێ هاڤینێ دوماهی یا خێر و بەرەكەتا چلێ زڤستانێ یە رژیایە سەر روویێ ئەردێ , ئەو بەرهەمێ خەلك بخۆ هەڤ و دوو ددەن یێ هەردوو چلایە , ل دەمناسینێ دا هندی هاڤینە گەرماتی یا وێ وات كۆكا چلێ هاڤینێ دا, ئەڤ چلە گەرمترین رۆژن دناڤ دەمێت سالێ دا , لەوما ژی ئەڤ چل رۆژە ب پیرۆزترین رۆژ ل جەم مللەتێ ئێزدی هاتنە دیاركرن , ئەڤ ژ كەڤلۆژانكێ سەرمایێ دەردكەڤت و ب ئازادی كارێ خوە دكەن , راستە كەلەژانا هاڤینا دژوار ب سەر جوانی وڕندییا بهارێ دا دئێت و شینكاتیێ هشك دكەت, لێ بەرامبەری هندێ بەرهەمێ رێنجبەرا دئینێتە پێش و خوشیەكێ بۆ خەلكێ پەیدا دكەت , وەكی جۆرێن دەخل و دانی و بەرهەمێ چەم و ڕەزا و هەموو جۆرێن فێكی و زەرزەواتی . حسابدارێن ئێزدیان ل چلێ هاڤینێ حسابا سەرما و گەرما و بەفر و بارانا سالێ دكەن , بۆ هندێ حسابەك وا هەی دەربارا هاتنا باران, ئەو ژی حسابدار دێ چل بەرێت بەعزیبەرا ل بەستیەكێ دانێت ل چلێ هاڤینێ و هەر رۆژ دێ بەرەكی ژێ راكەت هەتا چلە ب دوماهی دهێت , هەكە ئەو بەرە بنێ وی نیمیێ گرتبوو ؛ ئەو رۆژ ل بەرامبەر ل چلێ زڤستانێ دێ یە كێم باران بت , هەكە ئەو بەرە بنێ وی خوناڤ گرتبت و دلۆپێت ئاڤێ پێڤە هەبن نیشانە ئەو رۆژ ل چلێ زڤستانێ دێ باران بت . دیسا حسابدار بۆ ڕاگرتنا سەقایێ دەمێن سالێ ل چلێ هاڤینێ , دێ حسابدار سێ رۆژێت عەولی و سێ نێڤێ و سێ یێت دوماهیكێ ژ چلێ هاڤینێ چێتە بلندییەكێ و سێ بەران دێ دبن ئاخ كەت , ئێك بەروو نشیڤ(ژێر) , و ئێك بەروو رۆژهلات , و ئێك بەرو ڕۆژئاڤا (ئانكو سێ گۆشە سەرێ وی بەروو نشیڤ ) , هەر سێ ڕۆژێت ئەولی (حسابە) بۆ ڤان هەر سێ مەهان ( ئیلون , چریا ئێكێ و چریا دوویێ ) , هەر سێكێت نیڤێ ڤان مەها دنویێنت (كانونا ئێكێ , كانونا دوویێ , سوباتێ ) و یێت دوماهیكێ بۆ مەهێت ( ئادارێ ,نیسانێ ,گولانێ ) نە, هۆسا حساب نەهـ رۆژا هاتی یە كرن بۆ نەهـ مەهان .
پشتی سێ رۆژان ل هەر جارەكێ ژ ڤان رۆژان حسابدار دێ چت رێنتە وان بەران و ئاخێ لسەر راكەت , هەكە بەرێ نشیڤ تەر (شل) ببوو ,ئانكو نیمیێ (رتوبە) گرتبوو , نیشانە كو هەر سێ مەهێت ( ئیلون , چریا ئێكێ , و چریا دوویێ ) دێ بتر بەفر بارت , هەكە بەرێ رۆژئاڤا نیمیێ گرت بت ؛ دێ سایی و خۆشی بتر بت , هەكە بەرێ ڕۆژهلات گرت بت ؛ بتر دێ باران بارت, هەر دیسا هەر دوو جارێت دی ژی پشتی هەر سێ ڕۆژێت نیڤێ چلەیی و سێ ڕۆژێت دوماهیكا چلەیی هۆسایە، دیسان ل دەمێ چلێ هاڤینێ ,حسابەك ل ناڤ كوردان دا ژی هەیە دەربارەیی هاتنا بەفر و بارانا ,دبیژنێ : (باخورە) , حسابدار هەفتیا ئەولی ل چلێ هاڤینێ دێ باخورا دانن و دێ بەرەكی دانە سەر گركەكی و ئەڤ بەرە دێ ب سالێ هێتە ناڤكرن , ژ بۆ دیاركرنا مەهان (12) دوازدە بەران دێ دانینە دۆرێن وی بەری و ناڤێن مەها دێ ل وان بەرا كەن , هەر دیسان ژ بۆ دیاركرنا هندێ كا هەر مەهەك چەند رۆژن هند بەركێن دی لبەر دانین و ناڤێن رۆژان ژی لسەر ددانن هەر رۆژ شەمبی و هەتا ئینیێ , هەكە د ڤێ هەفتی یێ دا دونیا نەبتە عەور , بۆ سالێ هەموویێ دێ زانین كا كیژ رۆژ دێ بتە خوەشی و كیژ دێ بتە باران و بەفر . بەلێ هەكە د وێ حەفتیێ دا عەور هەبن , بەرك ب دورستی قوەتێ ژ ئەسمانی ناستینن و حسابا وان دورست دەر ناكەڤت , ژ بۆ زانینا هندێ كا ئەڤ بەرە تەراتی گرتینە , سپێدێ زوو بەریێ خوە دابانێ . ل دەمەكی كوردان گەلەك پووتە ب باخورا دكرن و ب تایبەت كۆچەرا ژ بەر هاتن و چۆنا وان دناڤبەرا دەشتێ و زۆزانێ دا بوو . هۆسا ب ڤی ڕەنگی مللەتێ ئێزدی سەرەدەری دگەل چلێ هاڤینێ دكر ب ڕێكا پێشبینێ یان داكو ژ سڕ و سەقەم و قڕە سالان بێنە پاراستن.