سیاسەت وارەکێ گرنگە کو تێدا بەرژەوەندی تێکەل دبن و ئاراستە تێدا دگەهنە ئێک، لێ رۆلێ ئەخلاقێ د ڤێ جیهانا ئالۆز دا چیە؟ ئەخلاق، وەک کۆمەکا پرەنسیپ و بهایێن کو رەفتارێن کەسان کۆنترۆل دکەن، جاران دکەڤنە ناکۆکیێ دگەل پراکتیکێن سیاسی یێن کو دبت پێدڤی ب بریارێن دەرڤەی سنۆرێن نموونەیی هەبن. ئەرێ دبت سیاسەت ئەخلاقی بت؟ و ئەرێ دبت ئەخلاق جهەکی د جیهانا سیاسەتێ دا پەیدا بکەت؟
ئەخلاق و سیاسەت د دیرۆکێ دا:
پەیوەندیا دناڤبەرا ئەخلاق و سیاسەتێ دا هەردەم بابەتەکێ گەنگەشەیێ بوویە ژ دەستپێکا فەلسەفێ ڤە. د فەلسەفا یۆنانی یا کەڤن دا، ئەفلاتۆن د کۆمارا خۆ دا بیرۆکا فەرمانرەوایێ فەیلەسۆف گەنگەشە کر، یێ کو دڤێت حکومەت و ئەخلاقێ کۆم بکەت دا دادپەروەریێ د جڤاکێ دا بدەست بینت. ژ ئالیەکێ دن ڤە، ئەرستۆ بیرۆکا “سیاسەتا باش” ب رێڤە بر کو ئەخلاق و بەرژەوەندیا گشتی پێکڤە گرێددەت. ئەڤ دیتنە، یێن کو سیاسەتێ وەک ئامرازەک بۆ بدەستڤەئینانا باشیا هەری بلند ددیتن، بوونە کەڤرێ بناغەیێ بۆ تێگەهشتنا پەیوەندیا دناڤبەرا ئەخلاق و سیاسەتێ دا.
دگەل دەربازبوونا دەمی، سەردەمێن ناڤین شاهدێ هەولدانان بوون بۆ تێکەلکرنا بهایێن ئایینی دگەل پراکتیکێن سیاسی، کو تێدا فەرمانرەوا وەک یێن ژ ئالیێ خودێ ڤە هاتینە هەلبژارتن دهاتنە دیتن، و بەرپرسیار بوون ل بەر وی بۆ بدەستڤەئینانا دادپەروەریێ ل سەر ئەردی. ل سەردەمێ رێنێسانسێ، گوهۆرین بەرەڤ راستبینیا سیاسی دەستپێکر دگەل پەرتووکا “میر” یا نیکۆلۆ ماکیاڤێلی، یا کو شرۆڤە کر کا چاوا فێلبازی و ژیریا سیاسی بۆ گەهشتنا ئارمانجان بکاربینن، هەتا ئەگەر دژی بهایێن ئەخلاقی بن ژی.
ئەخلاق و سیاسەت د جیهانا نوو دا:
د جیهانا نوو دا، ئەم دبینین کو پەیوەندیا دناڤبەرا ئەخلاق و سیاسەتێ دا بوویە یا پتر ئالۆز. گەلەک جاران، بهایێن ئەخلاقی دکەڤنە ناکۆکیێ دگەل پێدڤیێن سیاسەتا راستەقینە. بۆ نموونە، دبت پاراستنا ئاسایشا نەتەوەیی پێدڤی ب بریارێن کو کارتێکرنەکا نەرێنی ل سەر مافێن مرۆڤی دکەن هەبت. ل ڤێرێ پرسیار دەردکەڤیت: ئەرێ دبت مرۆڤ ئەخلاقێ قوربان بکەت ژ بۆ سیاسەتێ؟
د حالەتێن دی دا، ئەم دبینن کو بهایێن ئەخلاقی وەک ئامرازەک بۆ گەهشتنا ئارمانجێن سیاسی تێنە بکارئینان. بۆ نموونە، پرەنسیپێن مافێن مرۆڤی هندەک جاران وەک ئامرازەک بۆ گڤاشتنا سیاسی ل سەر وەلاتێن دی تێنە بکارئینان. ئەڤ بکارئینانا هەلبژێرکی یا ئەخلاقێ پرسیاران ل سەر راستگۆیا سیاسەتا ئەخلاقی د سەردەما نوو دا دروست دکەت.
ئاستەنگێن ئەخلاقی د سیاسەتێ دا:
سیاسەتمەدار و حکومەت پر جاران روبەروی بریارێن دژوار دبن کو پێدڤی ب هەڤسەنگیێ دناڤبەرا بەرژەوەندیێن جودا دا هەیە. د ڤان حالەتان دا، ئەخلاق دبتە ئاستەنگەکا راستەقینە، کو تێدا دبت سیاسەت پێدڤی ب بریارێن کو دگەل بهایێن ئەخلاقی ناگونجن هەبت. بۆ نموونە، د دەمێن قەیرانێن ئابووری دا، دبت حکومەت بریارێن کو زیانێ دگەهیننە هندەک کۆمێن جڤاکی بۆ بەرژەوەندیا سەقامگیریا ئابووری یا گشتی بدەت. ل ڤێرێ ئاستەنگا ئەخلاقی دەردکەڤیت د چاوانیا بدەستڤەئینانا هەڤسەنگیێ دناڤبەرا بەرژەوەندیا گشتی و دادپەروەریا جڤاکی دا.
ئەرێ دبت سیاسەت ئەخلاقی بت؟
ئاخفتن ل سەر سیاسەتا پاقژ یا کو ل سەر بهایێن ئەخلاقی راوەستیایی دیار دبت وەک تشتەکێ نموونەیی، لێ د راستیێ دا روبەروی ئاستەنگێن مەزن دبت. ئەم بکارن هەولا بدەستڤەئینانا هەڤسەنگیەکێ دناڤبەرا ئەخلاق و سیاسەتێ دا بدەن، کو تێدا پرەنسیپێن ئەخلاقی ببنە کۆمپاسەک کو رێنیشاندەریێ سیاسەتمەداران دکەت د وەرگرتنا بریارێن کو خزمەتا بەرژەوەندیا گشتی دکەن بێ زیانگەهاندن ب بهایێن مرۆڤایەتی. لێ ئەڤ هەڤسەنگی پێدڤی ب ئازایەتی و دیتنەکا درێژخایەن ژ ئالیێ سەرکردەیێن سیاسی ڤە هەیە، سەرەرای پشتگیریەکا جڤاکی یا بهێز.
ل داویێ دا، پەیوەندیا دناڤبەرا ئەخلاق و سیاسەتێ دا دمینت پەیوەندیەکا ئالۆز و تژی ئاستەنگ. دبت ئەخلاق رێنیشاندەریا سیاسەتێ بکەت، لێ گەلەک جاران، سیاسەت پێدڤی ب بریارێن پراکتیکی یێن کو دبیت دژی پرەنسیپێن ئەخلاقی بن هەیە. سەرەرای ڤێ یەکێ، دڤێت ئارمانجا سەرەکی یا بدەستڤەئینانا هەڤسەنگیەکێ بت کو دادپەروەری و باشیا گشتی مسۆگەر بکەت بێ قوربانیکرنا بهایێن مرۆڤایەتی. ئەرێ دڤێت ئەم جیهانەکێ ببینن کو تێدا سیاسەت ب راستی ئەخلاقی بیت؟ ئەڤ پرسیارە دمینت ڤەکری بۆ گەنگەشە و رامانێ، و گازیەکە بۆ هەمیان کو بهزرن کا چاوا ئەڤ هەڤسەنگی د جڤاکێن مە دا بێتە بدەستڤەئینان.