فەلسەفە پەیڤەكە یونانی (گریكی) یە ب واتەیا ڤیانا هۆشمەندیێ یان داخوازا زانین و زانستێ، فەلسەفە ژ دوو بەشان پێكهاتیە ( فیلو) واتە ڤیان و (سوفیا) واتە هوشمەندی فەیلوسوفێ گریكی ڤیتاگورس یەكەم كەس بوو ئەڤ گوتنە بكارئینای. ژ ئالیەك دی ڤە وەك ددیروكێ دا خوەیا دبیت پەیوەندیەكا بهێز و راستەوخو دناڤبەرا دیرۆكا یونانی (گریكی) و دیروكا روژهەلاتا كەڤندا هەیە گریكا دیرۆكا ژیانا خو ژ بنەما و رەگەزێن شارستانیەتا ( مسر، بابلی و فینیقیان) وەرگرتیە.
ل جەم مسریێن كەڤن سەقەر ئی پیرۆز بوو، لجەم ئێزدییان و گریكا تاووس وەك بالندە ئی پیرۆز بوو ل جەم گریكا خوداوەند زیوس سەرۆكێ هەموو خوداوەندێن گریكا بوو خوداوەندێ عەور و بروسییا بوو، دوو ژن هەبوون خوداوەند هیرا و یوروبا، خوداوەند هیرا دگەل مێرێ خوە دوو دل بوو لەورا وەك سزادان ب بەندەكێ زێریڤە دناڤبەرا عەرد و عەسمانا دا هەلاویست، ژ لایەكێ دیڤە نەخوشی بۆ ژنا زیوسی یا ب ناڤێ یوروبا چێدكرن كو سومبوولا وێ تاووس بوو وەك د ئەفسانێ دا هاتی چاخێ هوڤێ سەد چاڤ ( عملاق ژو مئە عین ) دڤیا وێ ب كوژت، بڤی ئاوایی هەر سەد چاڤێن وی ل سەر پەرێن تاووسێ بەلاڤ بوون ، وەك نهوژی مرۆڤ ل تاووسێ مێزە بكەت وەك چاڤا ل سەر پەرێن وێ بەلاڤن ، ل جەم ئێزدیان جوداهی دناڤبەرا تاووسی مەلەك و تەیرتاووس و تاووسێ دە هەیە.
تاووسی مەلك: ل ئەردی چوو نیشان نینن ناڤێ دووێ یێ پەسنی (مەدحی) یێ خودێ یە ، نیشانا تاووسی مەلەك رۆژە.
تاووسێ منی مێرانە
خالقێ من و عەرد و عەزمانە
ئەو سلتان شیخادی یە مێر ب ساغی ژێ دەن بەیانە
تاووس( سنجق): پەیكەرەكی برۆنزی یە ، ل سەر پەیكەرێ تاووسێ شێوەكی وەك تەیر تاووسێ ل سەرە ئێزدی لێ زیارەتی دبن دبێژنێ تاووسا شیخادی .
تەیرێ تاووسێ: هەر پەرەكێ ( وی یان وێ ) ب هزارەها رامان ژێ دچن، هەر وەكو دوان راماناندە دبێژیت پەرێن من وێنەكە ژ وێنەیێن جوانیا خودایی.ئەڤ تایبەتمەندیە مە دبەتە جیهانەكا دوویر و نەپەن و مە ب حۆدێڤە گرێددەت و مە تێ دگەهینت و ئاگەهدار دكەت. كۆ چ جوانی ب سەر خودێ نەكەڤن ….. دیسان دبێژتە مە ئەز ئەووم یا كۆ تەجلایا خۆدێ ژ جوانیا منرا دیار و ئاشكەرا دبیت، دیسات دبێژت د سەخلەت و داب و نەرێتێن مندا ئاشتی و مرۆڤایەتی جهێ خۆ دگرن. سەبارەت ناڤێ تاووس بۆچونێن جودا جودا هەینە ل گور گوتنا پیر خدر تاووس پەیڤەكا ئاری یا كوردی یا كەڤنە تاووس نورا خۆدێ یە، پەیڤا تاووس ل جەم ئەغریقیان (تاو) واتە (روژ) و (وس) واتە (خوداوەند) واتا وێ دهێت خوداوەندێ رۆژێ نورا خۆدێ. بەری هاتنا شیخادی بۆ ناڤ ئێزدییان د گوتنێ تاووسێ پیر چونكی پیرە، پیر واتە دێ مەزن بت بەس نەمرت ( هەرو هەر) بەری هاتنا شیخادی ئێزدیاتی پیرانی بوو (هەتا نهو شك تاووسی مەلك پیرا ) د قەولێ ژ سبەیكێت عدویا سەبەقا 4 ژ قەولی ڤێ چەندێ خویا دكەت شیخادی دبێژت :
ئەز برما لالشا میرا
من لوێ دیتن دیوانێت فەقیرا
ئەز كۆچەك بووم ، كرمە خادمێت پیرا
ل سەردەمێ شیخادیێ ئێكێ ناڤێ تاووسی پیر بوویە تاووسی مەلەك چونكی مەلك فەخرەدین پرسیار ژ شیخادیێ ئێكێ دكەت و دبێژت :
بەلێ عەزیزێ من ناڤێ تە ئێ شرین ئەختیارە
تە چار كتێب نازل كرنە خوارە
تە سورەكە هەقیێ ژ مەرا نەكر دەهارە
شێخ فەخر ل سەردەمێ شیخادیێ دووێ ئێ ژیایی پشتی قەدەم گوهاستنا شیخادیێ ئێكێ وێ داهر بووی مەبەست
( تە سورەكە هەقیێ ژ مەرا نەكر دەهارە ) شێخ فەخر ئەڤ پرسیارە ژ شیخادیێ ئێكا یا كری .
هەر كەسەكی گەلەك ب تەمەن بت ب زمانێ كوردی دبێژنێ پیر دبت مینا باپیر، داپیر ، تاووسێ پیر ب گەلەك زمانێن جودا هاتیە؛ مینا خودانێ هەر یێ مەزن قوبا ئەزمانی _ دیاوس پیر _ بابە دیاوس _ زاوس پیتەر ل جەم گریكی یا، جۆپیتر ل جەم رۆمانیا ل ڤێ دیار بوو جۆپیتر ( ستێرا مشتەری ) یە و ناڤێ تاووسی مەلك ئێك رامانا هەردوو خودانێت ئولا هند و ئاورپیا یێت كەڤن، لجەم فارسا بوو پدر ئانكو باب ، بابێ روژێ ئەهۆرامزدا، ئەهۆرامزدا ناڤەكی كوردی هۆر ئانكو رۆژ مز ئانكو بەها(هەق)دا ئانكو ئێ دایی هەموو پێكڤە دبتە رۆژا هەق دایی زەردەشتی دناسن ب خۆدانێ رۆژێ. ل گور گوتنە توفیق وهبی تاووسی مەلك خودانێ هەری كەڤنە 15 چەرخا بەری زاینی یە دەمێ براهیم خەلیلە ل ناڤ هند و ئەورپیا هەبوو ب ناڤێ دیاوس پیر، ل جەم داسنی یا بوو تاووسێ پیر. مستشرقێ فەرەنسی نۆ د پەرتوكا خۆدا ( نصوص و براهین علی المك اللە الیزیە )ل 17دبێژت : پەیڤا تاووسی مەلك یە پێكهاتی ژ پەیڤا تیئۆس رامانا وێ ب یونانی خودان ( ألە) ملك لێ زیدە كر بوون ( الملك ألالە)ب ناڤ دكەن، (Tuesday)هەتا نهو یونانی سێ شەمبوویێ ب ناڤێ خوداوەندێ خۆ تیوس پیر لجەم ئێزدیا چارشەمبوویێ رۆژرا تاوسی مەلكە.
چارشەمبوو ل جەم مللەتێ ئاری ناڤێ وێ رۆژا خودێ (Wednesday) ل گۆڕ گۆتنا د. خێری شێخانی جەژنا سەرێ سالێ و رۆژا چارشەم یا تاووسی مەلەك و هەم یا نابوویە، و ستێركا سبێ( مێركووری) نیشانا تاووسی مەلەكە و هەم یا نابوو یە، نابوو مەزنترین خوداوەنێ بابلییا بوو ناڤێ پەرستەگەها وی ئێزیدا بوو؛ چونكی ژیانا كوردان وی دەمی ل سەر چاندنێ بوو و چاندن پێدڤی بارانێ یە لەوما باپیرێن كوردان خودانێ عەزمانی دانان مەزنترین خودان دیاوس پیر نهو ئێزدی دبێژنێ تاووسی مەلەك ئێزدی هەتا نهو ل سەر بیر و باورێن خۆ یێن كەڤن یێت ماین و پتریا مللەتێن كەڤن پێ سالژمێرە وان ل پێ هەیڤا عەزمانی بوون بەلكێ كورد پێ سالژمێرا رۆژێ دچۆن؛ چونكی ب كێر دەمێن چاندنێ و چنینێ دهێت لەوما كورد ل پێ روژێ دچۆن هەتا ئیروژك كورد رۆژ پەرێسن.
هەتا نهو هندەك ئێزدی و خەلكێ نە ئێزدی شاشی هزر دكەن تاووسی مەلەك ئەبلیسە خو بوو ئادەمی نە شكاندی یە یان خو بۆ ئاخفتنە خودێ نە چەماندی یە هیچ تێكستەكا قەولێ ئێزدیان ئاماژە ب ڤێ چەندێ نە كریە چیرۆكا نە شكاندنێ(عدم السجود) بتنێ ئەفسانەیەكە ژ ئاینێن براهیمی یاهاتی. دمیتولوجیا ئێزدیان دا هاتی یە خودێ نوورە و ناڤێ نوورا وی تاووسە لەوما دبێژنێ تاووسێ پیر، نوور دایە هەر هەفت ملیاكەتا ((نوورا تاووسی مەلەكە ئانكو نوورا دایە هەر هەفت ملیاكەتا )) .
مفا ژ ڤان ژێدەرا هاتیە وەرگرتن :
1- هیڤی بەرواری، كورتیەك ژ دەستپێكا فەلسەفەیا یونانی .( 2022)
2_ دانەر حاجی عالو، ئیزید یێ هیڤی وەرگێرانەكە ب سەر ڤەكریە ژ چاپا دووێ یا كتابا (المنتڤر) الجز‌و الاول – الحقیقە(2020 )
3 _تۆسنێ رەشید، ئێزدیاتی ئۆلەكە هێ ژی نە ناسكری چاپا سییێ ( 2012)
4_ پیر خەلات ئەلیاس ؛ گۆڤارا لالش ژمارە 46 (2021)
5_ هاشم شۆشی ،. ئێزدیدخانە و دیرووك . (2022)