چەند بەرپەرەك ل سەر ژیانا گوندێ شاریا كەڤن
جەمیلا حازم
گوندێ شاریا هەر ژ كەڤندا گوندەكی رەوشنبیربوویە و گرنگیەكا مەزن ب خواندن و نڤیسینێ داینە و هەتا نهۆ ژی پتریا خەلكێ وێ بەردەوامن و دەرچوویێن كولیژە و پەیمانگەهانە و خودان باوەرنامێت باشن و گوندەكی سەركەفتی بوویە د ڤی بواریدا , دیسان ل ڤی گوندی هەر ل سەردەمێ باب و كالان ریزگرتن هەبوویە و هەموو وەك برایان پێكڤە ژیاینە بێ جوداهی .
گوندێ شاریا ژ لایێ جوگرافی ڤە :
ئەڤ گوندە دكەڤیتە هەرێما كوردستانێ گرێدایێ پارێزگەها دهوكێ ل ناحیە فەیدێ سەر ب قەزا سێمێلێڤە ل بنارا چیایێ زاوە یە , د تومارێن حكومەتێ دا ئەڤ دەڤەرە ب دەڤەرا سێگوشە دهێتە ناسكرن , سنورێن گوندی ژ لایێ باكووریڤە چیایێ زاوەیە و ژ لایێ باشووریڤە گوندی ركاڤا و ژ لایێ رۆژهەلاتیڤە گوندێ شێخدرێ و ژ لایێ رۆژئاڤایێ ڤە گوندێ كەلابەدرێ , رووبەرێ ڤی گوندی دگەهیتە ( 2957 ) دۆنەمێن ئەردی , ژ وانە ( 2557 ) دونەم بكێر چاندنێ دهێت و (400) دۆنەم بكێری چاندنێ ناهێت , ژین و ژیارا خەلكێ ڤی گوندی ل سەر چاندنی بوو ب تایبەت چاندنا دێمی مینا ( گەنم و جەه و باقلك و نیسك و نۆك و گندۆر و دار زەیتوون…) و چاندنێن ئاڤی ژی مینا باجانسورك و باجانرەشك و خیاران , هەروەسا خودانكرنا پەزی و كێم خودانكرنا دەوارێن رەش ( چێل ) ل گوندی د هاتنە خودانكرن , و ژیانا هندەك خەلكێ ژی ئەوێن بێ زەڤی و زارێن چاندنێ ل سەر پالەتیێ و كەسپكاریێ بوو .
ژ لایێ مێژوویێ ڤە :
گوندێ شاریا وەكو مامۆستا و رەوشنبێرێن گوندی بۆ مە دایە دیاركرن گوند گەلەكی كەڤنە و ناهێت بیرا باب و بابیرێن مە كا ئەڤ گوند كەنگی هاتیە ئاڤاكرن , لێ ل دویڤ هندەك ژێدەران گوتینە گوند نێزیكی سالە ( 1100ز ) هاتیە ئاڤاكرن , هەروەسا پەیڤا (شاریا ) پەیڤەكە كوردی یە و رامانا گەلەك گەرم ددەت و ل دۆر ناڤێ شاریا ژی دوو بۆچوون هەنە , یا ئێكێ هندەك دبێژن ژبەركو شاریا دكەڤیتە بنارا چیایێ كو رەخ و دۆرێت وێ هەموو كەڤر و حەلانن و ل هاڤینان تیرۆژكێن رۆژێ لێددەن و گەلەك گەرم دبتە و ب سروشتێ خو یە جوانە , بۆچوونا دوویێ دبێژن شاریا ژ ( شار ) هاتیە ژبەركو ژ كەڤندا ل جهێ گوندێ شاریا گەلەك شینوارێن مالە هەینە بەلكو ل دەمەكی ئەڤ گوندە شار بوویە لەوما دبێژن شاریا ژ شار هاتیە , ل ڤی گوندی گەلەك شكەفت لێ هەبوون و هەر مالەكێ ل گوندێ شاریا شكەفتەك هەبوو و ئەڤ شكەفت د هاتنە بكارئینان بۆ خودانكرنا ئاژەلی و چەندین ژ وان شكەفتان بناڤ و دەنگ بوون ژوانە ژی ( شكەفتا زەریفكێ و شكەفتا سیتلولێ و شكەفتا بن بەرەهیێ و شكەفتێن رێزبوون د گوتنێ شكەفتێن رێزا بشكولكێ ) هەر دیسان شكەفتەكە پچووك ل هوندرێ گەلیێ گوندی هەبوو و تەنشتا وێ شكەفتێ یا كونكری بوو دگوتنێ ( خەندخەندۆك ) هەر كەسەكی كوخكا رەش ( كوخكا دیكلێ ) هاتبایێ دچو وێدەر هەفت جارا د دەرگەهی را دچو و تەنشتێ را دەردكەفت , بۆچونەك هەبوو ب وی ئاوایی دێ هێتە چارەسەركرن , هەروەها گەلیەك ل رۆژهەلاتا گوندی هەیە و ل نیڤا گەلی قەفەیەكا پچووك كو ژ شكەفتێ پچوكترە یا هەی بنیا وێ یا كونە دەنگەك ژێ دهێت , گوندیا د گوت بەلكی دەنگێ ئاڤێ بت و چەند جارەكا ئەندازیار ئینانە سەر , لێ ئەندازیارا هەروەسا جێولۆجیا ژی گوت ئەڤە دەنگێ هەوایە ئانكو دەنگێ بایە و تەكەزكرن كو ئەو كونا ل وێ قەفێ یا و دبێژن و ل جهەكی دی ژی ل سەر ئەردە ڤێجا دبت ئەو جهێ دی نێزیك بت یان ژی یێ دوربت , هەروەسا دارەكە پچووك یا هژیرێ ل سەر كوپی هنداڤی گوندی هەبوو د گوتنێ ( هژیرك ) هەكە ئێكی بیروڤەك ل لەشێ وی هاتبا نانەك و ترارەكی ئاڤێ دبرنە بەر لی دڤیا ئەو كەسێ دچو هژیركێ تا كو گەهشتبایێ ل پشت خو نەنێریبا , دیسان بۆچونوك هەبوو كو ب ڤی ئاوایی بیروڤا وی كەسی دێ ژێ چت , هەروەسا سێ نیشان ل ڤی گوندی هەبوون ( نیشانا شێخ بل و دارستیا ئێس ) و نیشانەك ل گوندی هەبوو دگوتنێ نیشانا خاسا بەلێ كەسی ناڤێ وی خاسی نەدزانی و ڤی گوندی گورستانا خو ژی هەیە , ژیدەرێن ئاڤێ ژی بەری بیرا ئیرتیوازی بۆ گوندی بهێتە كولان بیرەكە دەستكرد ل باشووری رۆژهەلاتێ گوندی هەبوو كو هەموو ب بەرا هاتبوو لێكرن و گوندیا ئاڤ ژێ د ئانی لێ ئاڤەكە كێم بوو , رەنگە ئەو كچ یان ژنا چوبا ئاڤا بیرێ دەمژمێرەكێ مابایە تاكو بەرمیلەكە ئاڤێ ئینابایە , هەتا كو ل سالە ( 1959 ) بیرەكە ئیرتیوازی ئانكو سیبایەك بۆ گوندی هاتە كولان لێ ئاڤەكە تەحل بوو بتنێ بۆ پەزی و دەوارا و داروبەری و سەرشوشتنێ دهاتە بكارئینان , هەروەسا بۆ چایێ و ڤەخوارنێ دچون ژ گوندێ كەلابەدرێ دئینان , هەلبەت كەچ و ژنێن گوندی رەنج و ماندیبوونەكە زۆر دڤی بواریدا د دیت تا كو ئاڤ ژ وی گوندی دئینا , دیسان بۆ شوشتنا جلكا ژی ئاڤا زركێ چێدكرن , ئاڤا زركێ چیە ؟ گوورز ( گویرز ) دسوتن تاكو دبوو خولی پاشی دكرنە بەرۆشەكە مەزن و گەرم دكرن و پاش خولی رادگرتن تاكو ئاڤ زەلال دبوو و جلكێن خو پێ د شوشتن , بوچی ئاڤا زركێ بۆ شوشتنا جلكان بكاردئینان ؟ چونكی ئاڤە تەحل بوو كەف نەددا و جل و بەرگ پاقژنەدكرن و زركێ ئاڤ شرین دكر بۆ جلك شوشتنێ خوش دبوو .
ژ لایێ جڤاكی ڤە :
ئەڤ گوندە ژ چەندێن بابكە پێك هاتیە و هەموو وەك برایان پێكڤە ژیاینە و پەیوەندیێن وان بهێزبووینە , ژكەڤندا ژمارە خەلكێ گوندی ل سالە ( 1957 )ێ ( 227 ) كەس بوون و لێ د نهادا گوندێ شاریا گەلەك بوش بوویە هژمارە خێزانە گەهشتیە ( 206 ) خێزانە ئانكو هژمارە كەسان نێزیكی ( 1000 , 1200 ) كەسان پێك دهێت و زێدەباری هندێ ژی هژمارەكا ئاوەران ژی دناڤ گوندی دا هەیە و هژمارەكە كێم ژ خەلكێ گوندی قەستا دەرڤەی وەلاتی كریە , گوندێ شاریا گوندەكی ئێزدینشینە هەموو ب ئێلا قایدییا دهێنە ناسین و ژ لایێ چینێن كومەلایەتیی ڤە شیخ و مرید لێ هەنە , هەروەسا ل سالە ( 1958 )ی بۆ ئێكەم جار قوتابخانە ل ڤی گوندی هاتیە ڤەكرن و د ڤی بواریدا مام بیبو ( بیبو حیدۆ سلۆ ) رۆلەكی دیار و بەرچاڤ هەبوو د ڤەكرنا قوتابخانێ دا و چەند سالە مالا وی قوتابخانە بوو , دەستپێكێ پولا ئێكێ ڤەبوو پاشی پولا دوویێ و ….. ئانكو سالانە پولەك لێ زێدە دبوو , دەمێ قوتابێن دەستپێكێ گەهشتینە پولا شەشێ مامۆستا نەبوون ژبەر هندێ پولا شەشێ نەهاتە ڤەكرن , هەتا كو ل سالە ( 1970 )ی ئاڤاهیەكە جوان و رێك و پێك بۆ قوتابخانێ هاتە ڤەكرن , و ل سالا ( 1981 )ی ناڤنجی و ل سالە ( 1983 )ی قوناغا ئامادەیێ ژی ل گوندی هاتنە ڤەكرن و قوتابێن شەش گوندان شاریا و سینا و خەرشەنیا و ركاڤایێ و شێخدرێ و كەلابەدرێ ل ڤێ قوتابخانێ د خواندن , ژبەركو خەلكێ گوندێ شاریا گرنگی ددا خواندن و زانینێ د سالێن هەفتیان و هەشتیان دا سالانە هژمارەكە گەنجێن گوندی ل كولیژە و پەیمانگەهان دەردچون و دهاتنە دامەزراند , ژبەر هندێ هێدی هێدی رەوشا ژیانا گوندی بەر ب باشی و خوشگوزەرانێ ڤەچوو و هەتا نهۆ ژی گوند ژ لایێ زانست و زانینی ڤە بەردەوامە , هەروەسا زەلام و رێهسپێن گوندێ شاریا رۆژانە كوم دبوون ل بەر دەرێ مالەكێ یان ژی جارنا لبەر نیشانا شێخ بل كوم دبوون ژخورە بەحسی دنیایێ دكرن و سوحبەتێن جوراوجۆر دكرن , و گەلەك جاران تێشتا جەژنێ ل بەر نیشانا شێخ بل دخوارن كو هەر خەلكێ گوندی بۆ وان دبر و پاشی پێكڤە ل جەژنی د گەریان , و دیسان ب شەڤ مرۆڤێن ئێك ل مالەكێ كوم دبوون دگوتنێ شەڤبێری جارنا یاریا گوستیلكانێ دكرن و جار ژی رادیویەك هەبا گوهێ خو ددانە دەنگ و باسان و سترانان .
فەرمانێن ب سەر گوندی دا هاتین :
گوندێ شاریا مینا هەر گوندەكی دی یێ ئیزدیان فرمان ب سەردا هاتینە و چوار جاران بوویە كاڤل و هاتیە وێرانكرن , وەكی ژ زاردەڤێ بابكەلان بۆ مە دایە خویاكرن كو ل سالە ( 1963 )ی گوندێ شاریا هاتیە سوتن ژ لایێ حكومەتا عیراقێ ڤە و هەر دیسان جارەك دی ل سالە ( 1967 )ی گوند یێ هاتیە خراپكرن و سوتن ژ لایێ حكومەتا عیراقێ ڤە , هەروەسا ل سالە ( 1974 )ی گوند هاتیە خراپكرن و وێرانكرن ژ لایێ بەعسیاڤە بوو , ئانكو گەلەك جاران گوندێ شاریا هاتیە بەردان ژبەر رژێمێن ئێك ل دویڤ ئێك یێن عیراقێ و گەلەك جاران ژی هاتیە سوتن دوماهیك جار ل ( 24 / 4 / 1986 )ی ژ لایێ حكومەتا بەعس ڤە گوند هاتە تەخت كرن ئانكو خانی و ئاڤاهی و مال و مەزارگەه و قوتابخانە ب شوفەلا هاتنە هەلوەشاندن , هەروەسا هەوا ئەنفالان هەوەكە هوڤانەبوو دژی خەلكێ كوردستانێ هاتیە ئەنجامدان , مخابن ناڤێ وێ هەوێ كرە ( ئەنفال ) ئانكو ب ناڤی ئاینێ ئیسلامێ گوند وێرانكرن و خەلكێ وان گوندان ب ئاوایەكی درندانە و دوور ژ هەموو بەهایێن مرۆڤایەتیێ ژناڤبرن و ئەنفالكرن و گەهشتنە كاروانێ شەهیدان , مەبەست ژ ڤێ هەوا سەربازی بنبركرنا شورەشا كوردی و نەهێلانا هەست و هوشێ نەتەوایەتیێ بوو دناڤ خەلكێ دا , لێ نەك نەشیا هەستێ كوردایەتیێ و گیانێ شورەشێ د ناخێ خەلكێ دا بكوژیت بەلكو رۆژ بۆ رۆژێ خەلك پتر هشیاربوو و گیانێ كوردایەتیێ دناخ و دەروونێ وان دا پتر گەشبوو , هەژی گوتنێ یە كو ب درێژێیا مێژوویێ هەویێن هوسا یێن سەربازی دەمێ دژی گەلێ كورد دهاتنە ئەنجامدان فوكسا وان پتر ل سەر ئێزدیان بوو و ئێزدی پتر دهاتنە ئێشاندن , چونكی ب ژناڤبرنا ئێزدیان وەكو ئاینەكێ كەڤنێ كوردی دێ رێك ل بەر وان خوشتر لێ هێت بۆ ب عەرەبكرنا خاك و گەلێ كوردستانێ .
چ ل گوندی هات پشتی فرمانان :
گوندی شاریا وەكی سەدان گوندێن كوردستانێ هاتە وێرانكرن و چ نەما قوتابخانە و نەخوشخانە و مال و مەزارگەه … هتد هەموو هاتنە هەرفاندن و بوو كاڤل و وێران , خەلكێ گوندی ژی رابوو هەر ئێكی خێزانە خو برە جهەكی هندەك چونە ختارێ و بێبانێ و دوغاتا …هتد و هندەك ژی چونە باژێرا یێن وەك دهوكێ , د ڤێ هەوێ دا خەلكێ گوندی نەهاتە ئەنفالكرن لێ بنەمالەكێ كورێن وێ پێشمەرگە بوون و هاتنە دەرئیخستن و پاشی د ئەنفالا بەرناسا ( 1988 )ی دا ( 11 ) كەس ژ وان هاتنە ئەنفال كرن و بێ سەروشوینكرن , دیسان دەمێ گوند هاتیە وێرانكرن د هەمان سال دا گوندێن دەڤەرێ هەموو هاتنە وێرانكرن و پشتی هنگی نەخشەیێ دوو كومەلگەها دارشتن ئێك بۆ ئێزدیا و ئێك ژی بۆ موسلمانا , لێ موسلمانا كومەلگەها خو ئاڤا نەكرن هەموو چونە باژێرا و پتریا وان ل دهوكێ ئاكنجی بوون ژبەركو ئێزدیا باژێر نەبوون و شیانێن دارایی نەبوون چونكە هەژار و دەست كورت بوون هژمارەكە كێم چونە دهوك و یێن دی هەموو ل كومەلگەهێ ئاكنجی بوون , دەستپێكێ حكومەتێ رێ نەدایێ بخو خانیا ئاڤا بكەن بەلكو كەبرۆك بخو چێكرن و پشتی هەیڤەكێ حكومەتێ دەستووری دا خەلكێ خانیا بخو ئاڤا بكەن و پاشی هێدی هێدی گوند هاتە ئاڤاكرن و كومەلگەها شاریا هاتە دامەزراندن ب ناڤێ گوندێ شاریا و بنگەهێ گوندابوو .
ژێدەر:
چاڤپێكەفتنەك دگەل نڤیسەر و هوزانڤان قادر حسن عیدۆ
چاڤپێكەفتنەك دگەل مامۆستا خێرو سلێمان علو
چاڤپێكەفتنەك دگەل مامۆستا و موختارێ گوندی مصتفی میرزا بیبو
ژێدەر ژ ئینسكلۆپیدیا پارێزگەها دهۆكێ بەرگێ هەشتێ بپ 559 و 560
