شیخادی ناڤێ وی دروستی شەرفەدینێ كورێ مسافرێ كورێ ئیسماعیل موسا مەروانێ داسنی یە. نازناڤێ وی شیخ ئادی یە، دگۆتنە شیخان و ئەلقوشا نهودەڤەرا ئادیا و شیخادی خەلكێ وێ دەڤەرێ یە، دگوتنە دهوك دەڤەرا داسنی یا ، ئادی ناڤەكە ژ ناڤێت خودێ واتە ( ئێ دایم ). ل گۆر هندەك ژێدەران مسافر نازناڤێ بابێ وی یە، ناڤێ بابێ شیخادی یێ دروستی زیڤارا واتە یێ روژ ئینای ناڤەكە ژ ناڤێت خودێ. دەمێ سمائیلێ باپیرێ شیخادی ژ كوردستانێ كوچ بەری وەلاتێ لبنانێ بووی وی دەمی مسافر وێ هاتیە سەر دنیایێ ژ بەر هندێ ب ناڤێ مسافر ب ناڤ كر. ناڤێ دایكا شیخادی ستیا یەزدایا بوو كو دبتە خوشكا پیرێ لبنا ، شیخادی ل سالا 1075ز ل گوندێ بیت فار داهر بوویا :
داهر بوو ل بێت ل فارە
قەست كر هاتە هەكارە
دژیێ 15 سالیێ دە خو ناسی یە وخۆ شكاندیە ل سالا 1116 زهاتیە ناڤ ئێزدیان ل سالا 1162 قەدەم گوهاستی یە ، 90 سالا ژیان كریە و نە زەوجی یە40 سالا خلمەت ئۆلا ئێزدیان یا كری و گۆشت نەخواری یە؛چونكی باوەریا وی ب كراس گهورینێ هەبوو ( روح ژ بەدەنەكی دچتە بەدەنەكی دی ) خوارنا وی بتنێ قەلاتك بوون ( گەنمێ قەلاندی ) و ب ئێك مێویژێ فتار دبوو، هەروەسا جلكێن ب دەستێ مرۆڤان هاتنە چێكرن ل بەرخو نە دكرن بەلكو باخچەك هەبوو پەمبو لێ دچاند و ب دەستێن خو دكرنە جلك و دبەرخو دكرن خو ژ هەموو خوشی و لەفزەتێت دنیایێ بێ بەهركر بوو بتنێ ڤیانا خودێ دڤیا. شیخادی ب پیرۆزترین و كەرامەترین مرۆڤ ل سەر ررویێ ئەردی دهێتە ناسین ژ بەر ڤێ چەندێ جهێ وی ل ناڤ ئێزدیان ژ یێ پێخەمبەرا پیرۆزترو بلند ترە. گۆندێ بیت فار گوندەكی ئێزدیان بوو لبنانێ بەری كرستیان لێ ئاكنجی بن ناڤێ فار ژ ( فەوار _ فەورین ) وێ هاتی دەمێ خودێ سورا شیخادی داهر كریە ئەردی دبێژن وێ شەڤێ بروسی و باران گەلەك باری ئەسمان ژ بورسی یە و ئەرد ژ ئاڤێ تژی بوو واتە فەوری . شیخادی ل سەر دەستێ بابێ خو فێری خودێ ناسینێ و ئێزدیاتیێ بوو چونكی بابێ وێ كەسەكی ئێزدی خودان كەرامەت و خۆدێ ناس بوو. ئیسماعیلێ بابیرێ شیخادی ژ گوندەك ژ گوندێن ئێزدیان ل دەڤەرا ئادیا (ئەلقوش) وێ چویە لبنانێ ژبەر هەر ئەگەرەكێ بیت.دەمێ شیخادی داهر بووی و زانی مللەتێ وی پێدڤی وی یە، قەستا ناڤ ئێزدیان كر ل وی دەمی گەلەك دەروێشە گوتێ ژشامێ نەچا خەلكێ شامێ پێدڤی ب زانست و خودێ ناسی نە تەنا، بەلێ شیخادی گوتە وان (شام شەكرە وەلات شرین ترە)ئەڤ گۆتنەاشیخادی ل سەر دەڤێ هۆزانڤانێ مەزنێ كورد شێخ موسێ كورێ شێخ حەسەن (جەگەر خوین) هاتیە ڤەگۆهاستن، شیخادی بخو د قەولێ مالا بابان دیار دكەت كو وێ ڤەگەریایە مالا بابێ خوە واتە ( جهێ لالش لێ) :
مالا مە مالا بابانە
سەرەكانیا چقاس سونیانە
پێ ڤرێدكەن زیارەتیانە
نوورە ژ مالا شێخانە
موزەفەرەدینی سینوری ئەربیل خودانێ پەرتوكا ( مێژووی ئەربیل ) دبێژت ئەز زاروك بوو من شیخادی وێ دیتی مرۆڤەكی
نە بەژن بلند و نەژی بەژن كورت بوو واتە مامناوەند بووو دێمێ وی گەنمی بوو ( ئەسمەر )بوو، دەمێ شیخادی ژشامێ هاتی پیر قەدیبلبان چوبوو پێشیێ و ژ موسل بۆ لالشێ پیر مەهمەد رەشان بوو و ئێكەم كابانی پێشوازیا شیخادی كری دایكا مەهمەد رەشان بوو. شیخادی وەك ریفرۆم خوازەك ل ناڤ ئێزدیان دهێنە ناسین نە وەك دامەزرێنەرێ ئۆلا ئێزدیان ماشێ ئێزدیان دایە شیخادی
( جانێ من گوری ). بەری بچتە لالش چوویە گوندێ بۆزا پاشی چۆیە لالشێ وەك بەیتا شێخ فەخرێ ئادیا خویا دكەت :
چۆمە بۆزا كو خۆرزا
ئەوە لێ چێتبن هەڤرزا
مەركێب ل كمێدان و رەش بۆزا
ئەڤە هندێ دگەهینت دیارە بابیرێن شیخادی خەلكێ بوزا بووینە لەوما دەمێ شامێ ڤەگەریایە لالش قەستا گوندێ بۆزا یا كری.
گەلەك پیرۆزیێن ئێزدیان ب ناڤێ شیخادی نە مینا : تاووسا شیخادی ، بەراتا شیخادی ، علمێ شیخادی ، خەرقێ شیخادی ، فەقیرێ شیخادی …….هتد .
بۆچی شیخادی هاتە ناڤ ئێزدیان ؟
د راستی دا شیخادی ب هاوارا ئێزدیان وێ هاتی، چونكی بەری شیخادی بێتە ناڤ ئێزدیان، مللەتی وی دبن زۆلمەكا مەزن یا ئاینێن جودا دە بوو ل وی دەمی. لالش یە ددەستێ كریستیاندا بوو، ب كەرەمێ ژ دەستێ كریستیانان ئینا دەر ، ئێزدی پرت و بەلاڤا بوون، پتریا ئێزدیان ژ بەر فرمانان د شكەفتا دا ژیان دوور ژ مرۆڤان ژ بەر ترسا باوەرێن دی كو مەترسی بوون ل سەر ئێزدیان، دەمێ شیخادی هاتی یە لالش ئێزدی و دەروێش و خۆدێ ناسا ژهەموو جها قەستا لالشێ كرن ژ بەر كەرامەت و پیرۆزیا وی، ئێزدیان شیخادی قەبول كر وەك شێخێ گشتی (شێخ ل عام ) وەك سەبەقا قەولی خویا دكەت :
شیخادی شێخ ل عامە
وەسفەتێد وی ژ بەری ئیسلامە
قەدەم گوهاستە ژ شامە
********
خەبەرە لناڤ عەجەمە
داهر بوو شێخەكی ب كەرەمە
ل لالشێ مرید لێ دبوون جەمە
ئەگەر شیخادی ب هاوارا ئێزدیان نە هاتبا ئیرو ئۆلەك ب ناڤێ ئێزدی و وەلاتەك ب ناڤێ كوردستان نەمابوو؛ ژ بەرهندێ ئێزدی و كەسێن كورد پەروەر نە یێن ئێزدی رێزەك و بەهایەكی مەزن ددەنە شیخادی ، ژبەر ڤێ چەندێ شیخادی ب ( شێخێ كوردان) دهاتە ناس كرن. گەلو هەكە شیخادی نەهاتبا لالش زانا و دەروێش و قەولزان لێ كۆم نەبانە و ئەڤ قەول و بەیت ژمەرا نەدانابانە، دێ مە ئیرۆ چ ژ ئێزدیاتیێ فام كربا بێی رێ و رەسمێن لالشێ و ڤان تێكستان ، لیً ب هاتنا شیخادی بۆ لالشێ ئێزدیاتی گەش بوو و خەملی:
هەرچیێ دەردەك لێ بوویە
قەستا لالشێ بكەت زوویە
دەرد و دەرمان ل با شیخادی دبوویە
هەژی گۆتنێ یە هەردوو شیخادیا 150 سالا سەروەرییا ئێزدیان كریە دڤی دەمیدا هیچ فرمانەك ل سەر ئێزدیان نەهاتی یە.
مەرەم ژ دانانا حەد و سەدا ژ بۆ ئێزدیان :
هەر وەلاتەك یان ئاینەكی دەستورێ خو یێ تایبەت وێ هەیی ئێزدیان ژی دەستورێ خو یێ ئۆلیێ تایبەت وێ هەی یێ جیاوازە ژ دەستورێ هەموو ئاین و باوەرێن ل سەر روویێ ئەردی ب پیرۆزترین و پاقژترین دەستور دهێتە ناسین، چونكی ددەستورێ ئێزدیان دا هاتیە ( دەست كوژێ هەموو كەسی ژ بۆ ئێزدیان حەلالە بەلێ شەرف و ناموسا كەسێن نە یێن ئێزدی ژ بۆ ئێزدیان حەرامە)
ددەستورێ ئێزدیان دا نابێژت خودێ یا وەگوتی دبێژت خۆدێ مەزنە ، مەزنا یا گۆتی، ئێزدی دبێژن خودێ سەرێ سەرایا، هەروەسا ددەستورێ ئێزدیان دا ئێزدی هەموو چێكەرێن خودێ ب یەكسانی دبینن :
ل بۆرێ بحل سوار بن
ل قەولا گوهدار بن
ب هەموو مخلوقا را یار بن
حەد و سەد بەری هاتنا شیخادی بۆ ناڤ ئێزدیان هەبوون وەك قەولێ زەبونێ مەكسور خویا دكەت :
ئێك عەینە و ئێك بە سەرە
پەدشێ من خوشكر سوحبەتە
لێك رونشتن موحبەتە
پەدشێ من لوێدەرێ دانا بوو حەد و سەدە
************************
حەد و سەد لوێ چێكری
حەقیقەت و شەریعەت جهێگری
سونەتە مخفی بوو ، هنگی داهر كری
حەد و سەد شێخ حەسەنێ پسێ شیخادیێ دووێ نوژەن كرن، بەلێ حەد و سەدێن ئێزدیان ب ناڤێ شیخادی دهێنە ناس كرن
شیخادی بۆ مێرا دانا حەد و سەد و رێیە
دا مێر راست پاژۆن پێیە
فەلسەفە ئولا ئێزدیان ژ لایێ فەیلەسوف و خاسێ ئێزدیان شێخ فەخرێ ئادیان هاتیە نوژەن كرن، شێخ حەسەن ئێزدی ل سەر سێ چینا دابەش كرن ( پیر ، شێخ ، مرید ) ، ئەگەر زەواج دناڤبەرا ئێزدیان و باوەریێن دی دا یا رەوابا هەتا ئیرۆ ئێزدی نە دمان چونكی هەموو ئاینێن پیرانیێ ( ئەزادایێ ) بتنێ ئێزدی وەك ئۆلەكە سەربەخو یێت ماین بتنی كەسێ ئێزدی ژ دایك و باب ئێزدی و كوردا ، من دڤێت خواز بێژم نهێنی یا (سرا ) ئێزدیا حەد و سەد بووینە هەتا ئیرۆ ماین چونكێ ب خێرا ڤان حەد و سەدا ، ئێزدیێن رەسەن ژ دایك و باب ( ئێزدی ) ئێك دوو ناس دكەن.
بۆچی هندەك مێژوو نڤیس یەزیدێ كورێ معاویە ب ئێزدیان ڤە گرێددەن ؟
ل دەستپێكێ دخوازم بێژم ئێزدیان چ پەیوەندی ب یەزیدێ كورێ معاویە ڤە نینە بەلێ دوژمنێت ئێزدیان ئەڤ ناڤە ب ئێزدیان ڤە گرێدا دا خەلكێ هاندان فرمانە ب سەرێ ئێزدیان بینن ، ل سەر دەمێ فرمان راوەیی یە یزیدێ كورێ معاوی كو بەری شیخادی ب 480 سالا ژیا بوو، پاراستنا كێمەنەتەوا كر بوو بتنێ 30 هەیڤا فرمان رەوایی كربوو. ل گور ژێدەرێن مێژووی دایكا وی یە كورد بوو وەك (سەبایا) هاتبوو گرتن، خەلكا ئامێدیێ بوو ناڤێ وێ یێ دروستی (ماهوەر) بوو ، دیارە ژ بەر هندێ یزید بن معاویە رێز و بەها دایە كێمە ئاینە . بۆچی ناڤێ یزید بن معاویە ئێزدیان ڤە گرێدا، چونكی ئێزدی نەچونە قوتابخانا وی دەمی قوتابخانە نە بوو قوتابخانە پشتی ئینگلیز هاتی نە عێراقێ سەدێ 20 زاینی قوتابخانە وێت هاتینە دروست كرن ، بەر سەدێ 20 مزگەفت هەبوون دگۆتنێ كتاتیب مەلای ل مزگەفتێ ب زمانێ عەربی وانە دگۆتن ، ئێزدیان نە دوێری بچوكیت وان بچنە بەر دەستی مەلای وانا ب زمانێ عەرەبی بخونن هنجی فرمان ب سەر وان هات بوون ژبەر هندێ ئێزدیان دیرۆكا خۆ نەنڤیسی ، ژ بەر هندێ هندەك نڤیسەران ڤیایە حاشاتیێ ل هەكارێ و كوردایەتی یا وی بكەن و ب (ئەمەوی) ب ناڤ دكەن بەلێ ئەو توشی خەلەتیەكە مەزن و بێ بنەما بووین .
هەكە ب راستی ئێزدی (بوسلمان و عەرەبن) ژ یەزیدێ كورێ مەعاوی نە و ئەمەوی نە ، بۆچی تێكستێن ئولی و دوعایێن ئێزدیان ب كوردی هاتینە گۆتنە ؟
زۆر دئێن مە ناس ناكەن
دكەن ڤێ حەرفێ هندا كەن
مە دناڤ خۆدا ب دای و باب كەن
ئێكەم شێخ لناڤ ئێزدیان شیخادی بوو ، شێخێن ئیزدیان جودانە ژ بوسلمانا شێخێن ئێزدیان شێخێ و پیرێ و خودانێ خو هەیە .
ژ بەر پیرۆزی و مەزنی یە شیخادی ل جەم ئێزدیان ئێزدی دبێژن دباوەریا ئێزدیان دا شیخادی كراس نەگهۆری یە ، بەلكو شیخادی قەدەم ژ ڤێ دنیایی یێ ڤەگوهاستی ل سەر تەختی ( بەرێ شباكێ) وەك سەبەقا قەولی خۆیا دكەت :
تەختێ زۆر سلتان ئێزید ،
پادشایێ دنێ ، ئاخرەتێ ل ئەردا بوو،
تەخت ئەردا هیشت ، قوودووم گوهاست ، چوو ئەسمانی
********
ژ قەولێ شێخ شەعبانە
چاكیا شیخادی بۆ مێران دانا حەد و سەد و مەجادە و چلەخانە
ژ ئەو پاش تەخت ژ عەردی ڤەگۆهاست چۆ عەزمانە
ئێزدی دبیژن شیخادی پەشایە و خاسێ دووماهیا ژ كراسێ تاووسی مەلك دەركەفتی یە.
چەند تێكسێن قەولی مەزنی یا شیخادی خویا دكەن :
یا شیخادی توویی مەزنی
و توو د لادە مۆمنی
ئێزدیخانە ب ناڤێ سلتان شیخادی سەكنی
********
شیخادی شێخێ منە
بینایا چاڤێ منە
چەند بسپێری ، شیخادی هندی مەزنە
**********
شیخادی شێخە و هنە
بینایا چاڤێت منە
ل عەردا و عەسمانا خۆشتڤیێ منە
ئێك ژ وان شیرەتێن شیخادی ل ئێزدیان كری دبیژت : هەكە تە نەفسا بجوكێت خو تێر كر تە گەلیێ لالشێ تژی خێر و بێر كر.
مفا ژ ڤان ژێدەرا هاتی یە وەرگرتن :
1_ شیخادی. بەرهەڤكرنا مالا ئێزدیان _ ئۆلنبۆرگ. ڤەگوهاستن صالح جاسم (2022)
2_ حەجی مەغسۆ حەسۆ . گوڤارا مەحفەل ژمارە 7 (2012)
3 _ ئەنستاس ماری كەرمالی . كتێبی پیرۆزی ئێزیدییەكان جیلوە و مەسحەفا رەش. (2012)