لالش پەرستگەها پیرۆزا ئێزدیێت هەموو جیهانێ یە، گەلیەكی پر جوان و ب داران یێ خەملاندیە،ئەڤ پەرستگەهە دكەفتە قەزا شێخان ل باشورێ كوردستانا عێراقێ ب دورریا 14 كم . سەبارەت ناڤێ لالشێ بۆچونێن جودا جودا هەینە، ژ لایێ كنارێ زمانی ڤە پەیڤەكا كەڤنە دزمانێ مەزداسنی دە لالش واتە ( لال : چرا و ش : گەش ، چرایێ گەش ) . دباوەریا ئێزدیان دا لالش هێڤێنێ ئەردی یە وەك سەبەقا قەولی خویا دكەت :
بەرێ ئەرد و ئەسمان نە د مەكنی
لالشەك ژ پێش موقابلی خۆ نژنی
موحبەت و غەرزێ نوری ناڤدانە و سەكنی
ئاوایێ حەج كرن ل لالشێ
دەمێ كەسێ ئێزدی قەستا لالشێ دكەت دڤێت ل دەستپێكێ ل نیشانگەها شێخ حەسەن زیارەتی بت ل دەستپێكا پرا سەرهاتێ یە( سەلاتێ) و پاشی سەر پرا سەرهاتێ را دەرباز دبیت و دێ چتە كانیا سپی زیاەرتی بت و دێ دكولانا خێرێ رە دەرباز بیت هەتا دگەهیتە جەلسا شیخادی دێ ل دەرگەهێ میر زیارەتی د بیت و دێ قەستا زمزمێ كەت و پاشی دێ سێ جارا سوندوریەكا شیخادی تەواف كەت و دێ چتە بەر سندوریكە شێخوبەكر دێ ل خەرقەی زیارەتی بت بیێ كو دەستێ خؤ ب خەرقەیی بكەت و پاشی دێ پشت و پشت زفریت دا پشتا وی نەكەفتە خەرقەیی دبێژنە ڤان زیارەتی بوونا حەج كرن . پاشی هەر كەسەك دێ‌َََ چتە بەرخودانێ خو زیارەتی بیت .
جورج حەبیب دبێژت (( تەخلیتێ ئاڤاكرنا ڤێ پەرستگەهێ،و پێكهاتنا وێ هەفت ( محرابا ) دامەزراندنا وێ لسەر شكەفت و چۆیی دكانیكێن ئاڤێ ئاشكرا دكەت كو لالش پەرستگەهەكا میترایی یە))، هاتنا شیخادی بۆ ناڤ ئێزدیان ل سالا 1116 زاینی بەری هاتنا شیخادی ناڤێ لالشێ د چوو پەرتوكا دە نەهاتیە، چل سالا ل لالشێ خلمەت كریە دژ یێ 90 سالیێ دە قەدەم گوهاستی یە .
بەری هاتنا شیخادی قوب ل لالشێ هەبوون چونكی د پەیمانا شیخادی و ئێزدی ئەمیرا هاتییە شیخادی دبیژە (ئەز دێ بمە خودانێ ڤان قوبا ).
دبێژن قوب دكەسك بوون كو پارچێن شینواری یێن قوبا دوارێ شورا شیخادی دا یێت ماین سەبقەك دبێژت : قوب دكەسكن و هلێل د زەرن .
بەری هاتنا شیخادی لالش د دەستێ مەسیحییا دا بوو كو دوو قەشە بون بناڤێ ( حنا و ما رحنا ) لی َ ئاكنجی بوون وەختێ شیخادی هاتیە لالشێ وان خلماتە لالشێ دكر چرا فێدخستن دورزەكە ئێزدیا دبێژت بدا خاترا حنا و مارحنا .
سێ چیا ل لالشێ هەنە ژ زنجیرا چیایێن داسن كو ل باكور چیایێ عەرەفاتێ و ل باشور چیایێ مشەتێ و ل رۆژئاڤا چیایێ حزرەتێ ، سلاڤگەها شیخادی و دیوانا شیخادی دكەفتە چیایێ مشەتێ، گوهۆرا خەتی پسی دكەفتە دناڤبەرا چیایێ حزرەتێ و مشەتێ . چیایێ مشر و گیا ، مشروگی واتە (جن) سەر ب چیایێ عەرەفاتێ ڤەیە دناڤبەرا چیایێ عەرەفاتێ و مشروگیا گەلیێ قەوالایە د سەرا دبتە نەوالا وا وەیلێ ( گەلیێ ئاڤێ ) ئەوژی جهێ ئازار و ئەشكەنجەدانا روحایە د میتولوجیا ئێزدیان دا.
رەزێ زەیتونا رەزەكی كەڤنە دبێژن شیخادی ئەڤ رەزە چاندییە . دوو سلاڤ گەه لالشێ هەینە یا شیخادی و مەهمەد رەشان .
هەفت قوب ل لالشێ هەینە سێ دكەڤنە لایێ چەپی و چار دكەڤنە لایێ‌راستی یێ لالش، یێ لایێ چەپی قوبا ( خەفورێ ریێا ، كانیا سپی ، شیشمس) یێن لایێ راستی ئێك قوب دكەفتە سووكا مەعریفەتێ قوبا پیر مەندێ گۆرە و هەرسێن دی ژ لایێ روژهلاتی ڤە قوبا شێخ حەسەن و یا لایێ رۆژئاڤا یا شێخ موسە و یا نیڤێ مەزنترین قوبا یا شیخادیێ ئێكێ یە ، قوبا شیخادیێ دووێ یا ل بۆزا .
شكەفتێن لالشێ ئەڤەنە ( شكەفتا مەحمەدێ رەبەن ل سەر ئاڤایێ شەرفەدین رایە ، شكەفتا ئۆمەر خالا ل چیایێ عەرەفاتێ، شكەفتا هەسەن چناری دكێلەكا ئۆمەر خالا دەیە، شكەفتا میر براهیم ل سەرێ چیایێ حزرەتێ، شكەفتا جنا ل چیایێ مشروگ ، شكەفتا ئاخا بەراتە دنیڤەكا نیشەنگەها شیشمس و خاتونا فەخرا دایە، شكەفتا زمزم ، ستونا مرازا و چلەخانە ).
بۆ زانین ئاڤا كانیا سپی ژ چیایێ مشەتێ دهێت و دچتە كانیا كەوسەرێ و دچتە حەودا و دچتە كانیا كەلوكێ ل د جەلسا شیخادی دا و پاشێ دجتە بەرێ شبەیكێ ئاڤا زمزمێ ژ چیایێ عەرەفاتێ دهێت د چلەخانێدا دهورت و دچتە ئاڤایا مریشكە كوركێ و تیدا دچتە بركە گای و ل وێدەرێ ئەو ئاڤە و ئاڤە كانیا سپی دگەهنە ئێك و دچنە پشت شورێ و دگەلیرا دچنە پرا سەرهاتێ.كەپەنێ شیخادی ل زمزمێ دایە و بركە مەهەمەد رەشان د چلەخانێدایە دارێن پیرۆز یێن لالشێ ئەڤەنە(دارا زەرگوزێ ، دارا زەنگلە ، دارا سنكا ، دارا خەوێ ، دارا قەلەندەرا ، دارا زەنجال توپێ و دارا مرازا ، دارا لەیلێ كولانێت لالشێ ئەڤەنە( كولانا زەبینی یا ، كولانا خێرێ ، كولانا شێخ مەند ، كولانا ستیا ئێس) .
دوو بسات ( سجاد ) ل لالشێ هەینە ئەڤەنە ( بساتا شێخوبەكر ل قاپیا شیخادی دا بەرامبەر بەرێ شباكێ ، بساتا شێخ فەخر د جەلسا شیخادی دا ) د جەلسا شیخادی پێك دهێت ژ ( دەریێ میر ، نیشانگەها شاسوار ، دەریێ شێخ حەسەن ، خزینا شیخادی ، دەریێ جەلسێ كانیا كەلوكێ، دارا قەلاندەر، بساتە شێخ فەخر ، چرایێ مەعریفەتێ ، نیشەنگەها ستیا ئێس كو ماكا شیخادی دووێ بوو ، جهێ قەوالا ، جهێ سماتا جلیل و دوشكێ چەقەلتوی ، دەمێ سەما دهێتە كێشان چەقەلتوێ شیخادی ل سەر چرایێ مەعریفەتێ فتیلێت وی دهێنە گۆری كرن ) .
چرا هلكرن و بخور ل لالشێ :
ل لالشێ هەر رۆژ ئاگر د ( چەقەلتوو ، قەندیل و چرایا ) دا تێت گوریكرن، فەقیرێ چرایا گوری دكەت دبێژنێ فەراش، ئێزدیا باوەری ب كراس گهورینێ وا هەی دبێژن خاس و چاكێن مە قەدەمێ گوهاستی د میتۆلوجیا ئێزدییان دا هەلكرنا چرایا واتا وێ ئەوە كو خاس و چاك ل رۆژێن جەژن وهەلكەفتا سەردانا نیشانگەهێن خو دكەن چرا هلدكەن دا ریێا وان یا رۆن بیت ، ل هێڤارا جەژنا سەرێ سالێ 366 چرا دهێنە ڤێخستن واتا وێ ژمارا رۆژێن سالێ یە ، چەقەلتو ئاگری ددەتە هەموو چرایا، دەمێ چرایەك دهێتە ڤێخستن دڤێت هەموو چرایێن دی ژ وی چرایی بێنە هلكرن كرن چونكی د میتولۆجیا ئێزدییان دا دەمێ خودێ ملیاكەتەك ئاڤراندی هەر شەش ملیاكەتێن دی ژ نورا وی هاتنە ئافراندن واتە ئێك ژ نورا ئێدی .
دەمێ چرایا ڤێدخن كەسَین ئێزدی دەما دەرباز دبن فەراش دبێژت ( دوعایە) واتە دەستورە و دەما فەراش چەند ئاڤاهیی و نیشانگەهێن خاسا را دەردكەڤیت دڤێت بێژت دوعایە ژ بەر یێن ژ مە چێتر ( جن ) .
هەر هێڤار چرا ل لالشێ دهێنە هلكرن دبێژنێ (قەنتەرە) ژ بلی هیڤارێن چارشەمبوویێ و ئینیێ كو وان چراێن رۆژانە ێن قەنتەرێ ل گەل هندەك چراێن دی ب تایبەتی ێن چیایێ حزرەتێ و مشەتێ ل رۆژا ئێڤارا چارشەمبوو یێ ڤێدخن و هیڤارا ئینیێ ێن قەنتەرێ ل گەل ێن چیایێ عەرەفاتێ ڤێدخن . ئێڤارێن چارشەمبوویی و ئینیا دای ( كابانی) یان فەقرایەك تاوێ كو ئاگری یە و كیسكێ بخورێ د دەستادایە هەر بێهنەكێ بچەكا بخۆرێ بەردەتە سەر پالان ، بخور د میتولۆجیا ئێزدیان دە رامانا وێ ئەوە بۆ كرنا دەر ( دەرئیخستنا) گیانێ شەرخواز و خرابە .
شرۆڤەكرنا هندەك هێمایێن ل لالشێ :
هەژی گوتنێ یە 366 هێما ل لالشێ هەینە .
هێمایێ (+ ) : واتە ( ئاخ ، ئاڤ ، با و ئاگر ) یان ( بهار ، زڤستان ، پایز و هاڤین ) یان ( باكور ، باشور ، رۆژهەلات و رۆژئاڤا )گولیا گەنمی : دمیتۆلوجیا ئێزدیان دە هاتیە ئێكەم بەرهەمێ خوارنێ هاتیە خوارن گەنم بوو د. علی تتر ، د پەرتوكا ( المترائیە ) دبێژە: قەباغ ل سەردەمێ میترائیان قوربانیا گای بوو ژ بۆ خوەشكرنا ژینگەهێ دەمێ میترا گای دكرە قوربانی و بەری وی ددا رۆژێ و وەسا دوپشكا و ماری ئێرش دبرە سەر گای وەسا (سەیێ ) میترا پێكول دكر وان درندا ژ گایی دووركەت ( سەێن میترا دوو هێمانە ل سەر كانیا كەلوكێ ) .
وەكاز : وەكاز ژ دارا كنێری تێتە چێكرن و ئی پیرۆزە ل ناڤ ئێزدیان ، دبێژن ( وەكاز و مەرزو تسبینە ئەو نیشانێن دەروێشانە) هەكە كەسەكی ئاسایی هەلبگرت دبیژنێ گۆپال .
سووكا مەعریفەتێ پێك دهێت ژ ( دەرگەهی َ ئامادین ، هەفت دكانێن مەعریفەتێ ، دارا زەنجل تۆپێ ، قوبا پیر مەند ، دارا لەیلانێ ، بەرێ سەرئەرد( ئەرەسات) ، نیشانەگەهێن شێخ فەخر و شیشمس ، نیشەنگەها مەزنێ زەبینیا و یا بەهلولی ).
مفا ژ ڤان ژێدەرا هاتیە وەرگرتن:
1_حەسو هەرمی . پەرستگەها لالش ( 2000) .
2_ ئێزدیاتی پاشمایێ میترائیەتێ ژ وەرگێرانا فەهمی حەسەن ( بابێ روژانی ) (2016) .
3_ گوڤارا لالش هژمارە(23) . سەعیدێ سلو
4_ دانەر حاجی عالو . ئیزید یێ هیڤی وەرگێرانەكە ب سەر ڤەكریە ژ چاپا دووێ یا كتابا (المنتڤر) الجز‌و الاول – الحقیقە(2020 ).