ئەڤ هەردوو رێ و رەسمنە دكەڤنە دجەژنا جەمایێ دا، جەژنا جەمایێ دكەفتە رۆژا 23 هەتا 29 ئیلۆنا شەرقی/ 6 هەتا 12 چریا ئێكێ غەربی، هەفت ئوغلەمەیە رۆژا دوماهیێ جەژنا كو درێژترین جەژنا ئێزدیان ل لالشێ دهێتە ئەنجام دان. ئەڤێ جەژنێ دوو ئۆغلەمێن تایبەت یێت هەین ( قاباغ و جوان كرنا بەرێ شباكێ ).جەژنا جەمایێ هەڤدەمە دگەل جەژنێن جۆبتیر ل جەم رۆمانیا . مێهرەگان جەژنەكا میترایایا شەش رۆژ بوون رۆژا ئێكێ دگوتنێ ( مێهرەگانی گشتی) و رۆژا دوماهیێ دگۆتنێ (مێرەگانی تایبەتی ) ل ناڤ ئێزدیان دبیژنێ جەژنا جەمایێ بۆ ماوێ هەفت رۆژایە، رۆژا دۆماهیێ یا تایبەتە دبێژنێ بەرێ شباكێ دكتور ( عەلی تەتەر) د پەرتوكا خوەدا ( المیترائیە ) دبێژە هندەك ژ ئێزدیان دبێژنێ ( عیدا شێشمس) و سەرژێكرنا گایی. هندەك جارا ئێزدی دبێژن جەمایا شیخادی ل رۆژا پێنجێ ژ جەژنا جەمایێ ب ئامادەبوونا ڤان هەرسێ هۆزان ( قایدی ، ترك و ماموسی ) ، مەراسیمێن قەباغێ دەست پێ دكەن، ئەڤ هەرسێ هۆز و دگەل خەلكەكی دی د كولانا دنا را بەرەف چیایێ عەرەفاتێ دچن ب گۆڤەند و هلهلاندن هەتا گەهنە دیوانا سەرێ چیایی، ئەو كەسێن هاتینە هەلبژارتن ژ لایێ مەزنێن وان هەرسێ هۆزان دێ چنە جهێ ( بەرێ قەباغێ ) و ب رێز دبن و سێ گولەیان دهاڤێژن، هاڤێتنا گولەیان نیشانا هاوار هاتنێ یە بۆ شیخادی، پاشی ل سەرێ چیایی دهێنە خوار و دچنە سەربانێ سۆكا مەعریفەتێ رێز دبن جارەكا دی سێ گولەیان دهاڤێژن وپاشی دچنە جەلسا شیخادی دا ل بەر دەنگێ دەف و شبابا هەفت بازنا ژ گوڤەندێ دروست دكەن ئێك دناڤ ئێكێ دا. ل جەژنا جەمایێ هەر هەفت جۆرێن سەما دهێتە كێشان و ل رۆژا رێ و رەسمێن قەباغێ سەما بلند دهێتە كێشان .
رامان ناڤێ قەباغ چییە ؟
قەباغ ژ(گا باغ) هاتیە ،(باغ ) ئانكو بەخش هەموو پێكڤە دبتە (گا بەخش)، د ئاینێ میتراییادا ل رێ و رەسمێن ئاینی خوارنەكا تایبەت دهاتە چێكرن ژ گوشتێ گایی دگۆتنێ ( هەوم ) د ئۆلا ئێزدیان دا دبێژنێ ( سمات) ، ئەڤەژی گرێدانەكێ داناڤبەرا ئێزدیان و میترائیان دا چێدكەت .
پیرۆزی و قوربانی كرنا گایی ؟
گایی ل ناڤ بابلیان نیشانا هێزێ و پیتاندنێ یە و ڤەگەراندنا ژیانێ بۆ ئەردی، سۆمەریا وەسا دیاركریە كو گای خوە نزم كریە دبن هێزا خوداوەندێ رۆژێ دا ، لنك ئەغریقی یە گای نوێنەریا هەیڤا چریا ئێكێ دكەت، بۆزیا گایی بلند رادگرت و دمیتولۆجیا واندا كو ئەو ژناڤ (530) بارێن كراس گهۆرینێ یێ خوداوەندێ وانێ مەزن ( بودا) بوویە. ل وەلاتێ میزۆپۆتامیا د وان دەقێن هاتینە دیتن دناڤ پەرستەگەها باژارێ ( العبید) و هندەك پەیكەرێن خوداوەندان هاتبوون دیتن ئێك ژ وان خوداوەندان ( نین ) بوو دایكا خوداوەندان و مرۆڤان بوو و ئەوێ چاڤدێریا سەركردێن پێشیا رۆژێ دكر و یا وەكی گایەكی بوو . میهراد یەزدی د پەرتوكا خو یا ب ناڤێ ( ئاین و تایفە ئایینەكانی لە كوردستان ) دبێژە ئەڤ نەریتە دبنیاتدا میترائی یە و ژ بۆنا پەیدابوونا گەردوونی و خودانێ رۆژێ گایەك كوشت و دبەهشتێ و ژ گوشتێ وی ئەڤ گەردوونە چێكر و ئاهەنگا دەست پێكر پشتی هنگی و ئەڤە دگەل رێ و رەسمێن كوشتنا گایی و قەباغا شیشمس ل لالشێ وەك هەڤن .
بۆچی ل رۆژا شه‌شێ رێ و رەسمێن قەباغێ دهێنە كرن ؟
قوربانیا گای بۆ رۆژێ د رۆژا شه‌شێ دا ژ جەژنا جەمایێ گەلەگ رێك و باوەری ژێ دچن و گرێدانێ دگەل زانستێ فەلەكی گەریانا ژینگەهێ و گهۆًرینێن وەرزی ژ بەر كو بورجێ گایی دئێتە بەرامبەر رۆژێ دگەل دەستپێكا هەر پایزەكێ و هنگی ل سەر رۆژێ دكەڤیت كو گای ب رۆناهیا خوە تیژ ژ ناڤ ببەت داكو وەرزێ هشكیێ ( پایز) بداوی بینت و وەرزێ باران و خێرێ ( زڤستان ) دەست پێبكەت، گای ژ گای كوژا شیخادی دبنە بەر خوداوەندێ رۆژێ ( شیشمس) و دكەنە قوربانی و گوشتێ دكەلینن وی وەك سمات ل بەر مەزارێ شێشمس چێدكەن ل سەر ئامادە بوویان دهێتە پارڤەكرن، شێخێ وەزیر كو ژ شێخێن شیشمسا پارچەكا قۆماشێ سپی ئی مۆركری وەك تەزكەرە ددەتە وان كەسێن بەشداربووین د مەراسیمێ دا و وێ قوماشی ددانە سەرێ خۆ .
سماتا چل مێران د رۆژا قاباغێ دا :
دبێژن شیخادی چل خلمەتكار هەبوون زۆر ملكەچێ ویبوون و خزمەتا وی دكرن ب دلسۆزی ئێك ژ وان ( فەخرێ چل مێران ) بوو، خەلكێ ئێسفنێ بوو و ژ بەر ڤێ چەندێ دەستپێكا دیرۆكێ بۆ چێكرن و ل دوایا رۆژێن جەژنێ خوارنا شیڤا رەبانی گایەكی دكوژن و دكەنە سمات دبێژنێ ( سماتا چل مێران ) سماتا چل مێران توبەركا زادێ بەرێ شباكێ یە هەر كەسەكی ئێزدی ئامادە بووی دڤێت پاریەكێ ژێ بخوت .
بەرێ شباكێ :
ئێزدی دبێژن تەختێ ئێزی یە ل رۆژا هه‌فتێ یا جەژنا جەمایێ ژ لایێ هۆزا خەتاریا ( بەرگەعیان) ژچینا شەمسانی نە بەرێ شباكێ سواردكەن ل رۆژا مەراسیمێن بەرێ شباكێ سەما قانوونێ دهێتە كێشان، بەرێ شباكێ ئێكە ژ پیرۆزیێن ئێزدیان ل گور باوەریا ئێزدیان دارەبەستا شیخادیێ دووێ یە لەشێ وی یێ پیرۆز دانە سەر دەمێ شیخادی قەدەم گۆهاستی وەك سەبەقا قەولی خویا دكەت :
تەختێ زۆر سلتان ئێزید ،
پادشایێ دنێ ، ئاخرەتێ ل ئەردا بوو،
تەخت ئەردا هیشت، قوودووم گوهاست، چوو ئەسمانی
دروستكرنا بەرێ شباكێ :
بەرێ شباكێ ب شێوەیەكی لاكێشەی هاتیە چێكرن ژ 81 پەرچێن مسی و ژێك جودانە و پێكڤە دهێنە گرێدان و چار دەستك پێڤە هەینە و پارچەكا قوماشێ ستوور ل سەر دهێتە گرێدان وەكی تەختەكی لێ دهێت، پێك دهێت ژ 9 ستونان و ل سەر 9 ستوونێن دی ئێك دوو دبرن (9×9= 81) و ژ هەر چار كناران ڤە هەر لایەك ژ 9 بازنان پێك دهێت كو هەر بازنەك ل شونا رۆژەكێ ژ رۆژێن زێندەوەرانە و گشت دبنە 36 بازن ئانكو رۆژ .
چار بازنا ل هەر چار كنارا ( 81×4 = 324) رۆژ ، ژ بلی 36 رۆژان ( 324+ 36= 360 ) رۆژ و گشت دبنە ( 360 + 4 بازن = 364 ) ب زێدەكرنا رۆژەكێ ل سالێ دبنە ( 365 ) رۆژ . تەختی چار كنارێن ستونی هەینە ئانكو (90) پلە ب رامانا هەر چار كنارێن كنیاتێ . 4 بازنا رامانا هەر چار ئلمێنتێن ژیانێ ( ئاخ ، ئاڤ ، با و ئاگر ) دهێت .
برنا بەرێ شباكێ بۆ لالشێ :
دەمێ شیخادی قەدەم گوهاستی بەرێ شباكێ ژ بەحزانێ برنە لالشێ لەشێ وی یێ پیرۆز ل سەر دانان و هەلگرتن وەكی دارەبەستەكێ هەتا گۆركرین، پشتی هاتیە گۆركرن بەرێ شباكێ ب رێ و رەسم زڤراندنە گوندێ بەحزانێ ل بنەمالا شێخ برێمێ شەمسانی ل وێرێ دهێتە پاراستن .
بەرێ شباكێ ل رۆژاشەشێ ژ جەژنا جەمایێ ژ گوندێ بەحزانێ بەرەف لالشێ دبەن، دەمێ دگەهیتە گەلیێ لالشێ ل جەم نیشانگەها شێخ حەسەن ل دەف پرا سەرهاتێ ( سەلاتێ ) رادوەستینن هەتا بابێ شێخ و زەلامێن ئۆلی و قەوال ب دەف و شبابان دگەل چەقەلتووی و تاوابخوورێ و خەلكێ ئامادە بووی و پاشی دێ بەرەف كانیا سپی چن، هەر چار داریێ تایبەت یێ گرێدای ب بەرێ شباكێ ڤە دئێخنە دناڤ ئاڤا كانیا سپی دا هەتا رۆژا دی دا بۆ رۆژا سواركرنا بەرێ شباكێ ئامادە بن .
رێ و رەسمێن جوان بەرێ شباكێ :
رۆژا هەفتێ ژ جەژنا جەمایێ بەرێ شباكێ دهێتە جوانكرن ( شووشتن)، بەرێ شباكێ ژ كانیا سپی دەردئێخن ب ئامادە بوونا هندەك ژ هۆزا بەرگعیە دگەل دەنگێ دەف و شبابان و دگەل گۆتنا قەولێ تەختە دبنە قاپیا شیخادی دا ، پاشی ژ دەریێ قاپیا شیخادی ل سەر ملا دەردئێخن و ل پێشیا وان میرێ شێخایە دبەنە مەحفەلا شیخادی ل ویرێ سێ جاران بلند دكەن و دانێن
( بوون و ژین و قەدەم گۆهاستن ) و پاشی بلەز دبەنە بركا كانی زەركێ (كالۆكێ) ژ لایێ ژ كەستیەكی ( بابێ جاویش) دێ ب هندەك ئاڤێ هێتە راشاندن و پاشی ب لەز دێ ڤەگێرینە قاپیێ ل جیێ وێ ل هندور كو جهەكی تایبەتە ل هۆلا پەریان نێزیكی جهێ شەرپكێ شیخادی پشتی برنا بەرێ شباكێ دناڤ ئاڤاهیێ هندوری دا دەرگەهێ قاپیێ دهێتە گرتن، بۆ زانین ئاڤا كانیا كالۆكێ ژێدەرێ وێ ژ ئاڤا كانیا سپی یە، هەموو موركرن یا ئێزدیان ب ئاڤا كانیا سپی یە .
بەرێ شباكێ كەنگی و كێ چێكریا ؟
هەبوونا بەرێ شباكێ زڤرتە بەری هاتنا شیخادی بوو ناڤ ئێزدیان جونكی بەرێ شباكێ ل جەم چینا شێخێن شەمسانیە دهێتە پاراستن و ئەو چینە د بنەرەت دا پیرانی بوو واتە هەر ژ كەڤندا ل جەم داسنی یا و نهوژی هەر یێ ل جەم وان ، بەرێ شباكی گەلەك كەڤنە زڤرتە بەری زاینی وەكی تەختێ جەمشید . هەكە پرسیارێ ژ قەولبێژ و زانایێن ئێزدیا بكەی دبێژن بەرێ شباكێ كارەكی قودرەتیە ئانكو باتنێ یێ چێكری ئەڤ بەرسڤا گەلەك پرساران د ئازرینت واتا وێ نە كارێ ئێزدیانە پشتی هاتنا شیخادی بۆ ناڤ ئێزدیان .
بەرێ شباكێ ب شێوە و ناڤ وەكی شباكا ئاڤایەكی یە ، بەلێ چ ئاڤای و چ شێوەیێ شباكێ ؟ شباكەك ژ ئەفسانەیێن هەرێن كەڤن دەمێ كەس نە دشیا چێكەت ل وی دەمی وەكی ئەهرامێت مسرێ ژبەر هندێ ئێزدی دبێژن قودرەتی نە ، دەمێ میر وەك خوداوەند دیتن و ئاڤای و كەل و پەلێن وان پیرۆز دیتن ، ب تایبەتی ئاڤایێ كۆچكا ئابادان یا داریوسێ ئێكێ ، كۆچكا نۆشێ رەوان( نهو دبێنێ تاق خەسرۆ)ل نێزیكی بغدایێ، كەلها ساسانیا ل كووفایێ
و ئاڤایێ پەرستگەها رۆژێ ل خەترایێ ( بنابە معبد الشمس فی الحچر ) جهێ شەمسانی یە بوو بەری هاتنا ئیسلامێ چونكی ئەویێن خلمەتا بەرێ شباكێ دكەن دڤێت هەموو د ژ هۆزا خەتاریا بن كو خەلكێ بەحزانێ نە ئەڤا وێ چەندێ خویا دكەت كو بەرێ شباكێ ژ پەرستگەها رۆژێ یە ل خەترایێ. ل گور هندەك ژێدەرێن مێژووی بەرێ شباكێ و شباك العباس ژێدەرێن هەردووكا ئێكن زڤرنە سەردەمێ كەڤن بەری هاتنا ئیسلامێ چونكی شیعە (فارس و كورد ) رۆژپەرێس ( داسنی ) بوون هەردوو نەتەوە هەتا نهوژی هەلگرێن بیر و باوەرێن خو یێن بەری هاتنە ئیسلامی پیرۆز دبینن. ل گۆر هندەك ژێدەران هەفت بەرێ شباكێ هەبوون بەلێ بتنێ نهو دوو یێت ماین .
زڤراندنا بەرێ شباكێ :
پشتی مەراسیمێن بەرێ شباكێ ب دووماهیك دهێن دبەن بۆ شیخان ، هندەك جاران ئێكسەر خزمەتكارێن بەرێ شباكێ نانێ تێشتێ ل لالشێ دخون و قەستا بەحزانێ دكەن دبەنە بنەمالا شێخ بریمێ شەمسانی. بەرێ شباكێ ل رۆژا 29 سواردكەن و 30 ێ بەر ب بەحزانێ دبەن ( ریێا رۆژەكێ یە ) دڤێت بەری خەزنە كەن ل مالا شەمسانی یە هێشتا رۆژا ئیلونێ نە چۆیە ئاڤا ، هەكە دوریا بەحزانێ بۆ لالشێ پێج رۆژبانە دڤێت جەژنە ل 25+ 5 رۆژا ب رێڤەبە ، هەروەسا هێشتا رۆژا ئیلونێ ئاڤا نەبووی دڤێت بەرێ شباكێ بگەهتە بەحزانێ .
بۆچی ئەڤ جەژنە ب هەیڤا چریێ ڤە یە گرێدایە ؟
جەما ئێكە ژ جەژنێن كەڤن زڤرتە بەری هاتنا شیخادی بۆ لالشێ، ئەڤ جەژنە گرێدایە ب جڤاكی ڤە ، خۆ ئامادەكرنە بۆ وەرزێ زڤستانێ ئانكو هەیڤا ئیلونێ هشیاركرنا مللەتی یە دا هەموو پێدڤیێن خۆ ب جه بینن ، ئێك ژ وان ئۆغلەما جوانكرنا بەرێ شباكێ یە، بەری وەرزێ زڤستانێ و بارانێ ب سەر وان دا بێت و ئەڤ تەرزێ ئۆغلەما گەلەكە كەڤنە دناڤ مللەتاندا .
مفا ژ ڤان ژێدەران هاتی یە وەرگرتن :
1_تۆسنێ رەشید ، ئێزدیاتی ئۆلەكە هێ ژی نە ناسكری چاپا سییێ ( 2012)
2_ دانەر حاجی عالو . ئیزید یێ هیڤی وەرگێرانەكە ب سەر ڤەكریە ژ چاپا دووێ یا كتابا (المنتڤر) الجز‌و الاول – الحقیقە(2020 )
3_ ئێزدیاتی پاشمایێ میترائیەتێ یە . وەرگێران و شروڤەكرنا فەهمی حسن ( بابێ روژانی ) . (2016)
4_ حەجی مەغسۆ حەسۆ . فند و چرا . (2021)
5_ فرانتس كومون . نهێنییەكانی ئایینی میترایی وەرگێران بۆ زمانێ كوردی فەرهاد عەزیز خۆشناو. (2008)